Fabian Kaulfürst

wědomnostny sobuźěłaśeŕ chóśebuskeje wótnožki Serbskego instituta

Martin, Jens; Krausch, Heinz-Dieter: Słownik dolnoserbskich zelowych, gribowych a lišawowych mjenjow. Wörterbuch der niedersorbischen/wendischen Pflanzen-, Pilz- und Flechtennamen, 2., pólěpšony a rozšyrjony nakład, Rangsdorf: Natur+Text, 2020.W lěśe 2020 jo wujšeł w nakładnistwje Natur+Text drugi nakład wósebnego słownika, kótaryž se pśiwobrośijo dolnoserbskim mjenjam zelow, gribow a lišawow. Awtora Jens Martin a Heinz-Dieter Krausche († 2020) stej znosyłej wjelicku licbu mjenjow a mjenjowych wariantow za wěcej ako 500 družynow. Až nowe wudaśe jo rozšyrjone, ned wumarkujoš, gaž wzejoš se wobej ediciji do rukowu: Wersija z lěta 2012 ma 352 bokow, wóna z lěta 2020 pak 440. Dodali su se mjenja dotychměst njewobglědowanych družynow, ale teke hyšći njeregistrěrowane mjenja a warianty pla takich, kótarež su byli južo w prědnem nakłaźe zastupjone. W tom konteksće deje se wuzwignuś terenowe slěźenja awtorowu, w slědnych lětach wósebnje Jensa Martina, kótaryž jo njewomucnje pla maminorěcnych serbskich wejsanarjow se dopšašował za tym, kak gronje tym wšakim rostlinam, gribam a lišawam. Glědajucy na to, až źinsa za wjele luźi to, což rosćo na łuce, jo jadnorje »tšawa«, njejo se z tym slěźenim wobchował jano wósebny źěł serbskego (wósebnje dialektalnego) słownistwa, ale zrownju wěda a wěźenje buŕskich luźi wó pśiroźe a wobswěśe.

Knigły su na njewócakowany a fryšny part wěcejrěcne: Glědajucy na pó móžnosći šyroku celowu kupku cytarjow jo głowna rěc wopisowanja nimšćina. Generelnje dwójorěcne (serbske a nimske) su nadpise. Pśi tom jo layout taki, až serbska wersija bijo wěcej do wócowu. To se stawa subtilnje, pśez pozicioněrowanje na boce resp. w smužce a nic pśez grafiske wuzwignjenje. Pśez to, až numerěrowanje jo zwězane ze serbskimi nadpismami, statkujo nimski pendant ako »dodany pśełožk«. To pśewrośijo zwuconosći. Cesto dosć źe jo tak, až statkujo serbski pśełožk ako (alibijowy) pśidank. W recensěrowanem słowniku pak matej dolnoserbšćina a nimšćina rowne pšawo. To lažy teke na tom, až pódawaju se w słownikowem źěłu jano serbske wejsańske mjenja, kótarež móžo se cytaŕ – jo-li trjeba – slězy z pomocu registra pśestajiś do nimšćiny. Pśez strukturu jadnotliwych artiklow serbšćina na wjele bokach dominěrujo.

Mnohich – nic jenož rěčespytnikow – fascinuje, zo noša Serbja dwě mjenje: němske a serbske. Nimale emblematisce steji za to w swěće slawistiki a sorabistiki mjeno prof. dr. Schustera-Šewca, kotryž je 10. februara 2021, krótko po swojich 94. narodninach, na prawdu Božu wotešoł. Na jeho dźěła storči kóždy, kiž chce so wobšěrnišo ze serbšćinu zaběrać. 2014 ćišćana bibliografija jeho publikacijow mjez 1947 a 2013 wopřijima 511 pozicijow, w minjenych lětach je so hišće horstka nastawkow přidružiła.

Z wědomostnej karjeru drje njeje nichtó ličił, jako narodźi so 8. februara 1927 Šewcecom w Poršicach syn. Nan Ernst bě ćěsla a skałar a dźěłaše po swjatoku hromadźe z mandźelskej Johannu, rodź. Marćinkec, na pólku, zo by swójbu zežiwił. Serbšćina bě w ródnej wsy Hinca Šewca tehdy wobchadna rěč, młodźina pak mjez sobu zwjetša hižo němcowaše. Prěnje šulske lěta Šewca padnychu do časa, jako přewzachu po wšej Němskej nacionalsocialisća móc. W šuli drje bě wučer Erich Krawc šulerjam spočatnje tež do čitanki Kwětki pokuknyć dał, štož pak so bórze zakaza. Serbsce čitać a pisać Šewc w šuli tuž njenawukny. Wo druhim wučerju-kantoru pisa Šewc w swojich dopomnjenkach (Wučerjo prěnich lět, zest. Jurij Wowčer, Budyšin 1984, s. 13–26): »Naš ›serbski‹ kantor powědaše nam za to w hodźinach stawiznow, zo su tak mjenowani ›słowjanscy‹ Serbja dawno hižo Łužicu wopušćili a zo su tu wostali jenož ›Wendojo‹ z někajkej k ničemu wušnej, starej skepsanej rěču, kotruž mamy sej po přikazu wyšnosće a tež w swojim wosobinskim zajimje nanajspěšnišo wotwučić.«

Zachopjeńk decembra 2019 jo w Barlinju do nimjernosći wujšeł Měto Pernak, luź, ako jo z njewšednym angažementom se zasłužył nejwušu cesćownosć a toś su jogo w casnikach a casopisach južo słušnje wopomnjeli. Pśi tom su znosyli radnu licbu kamuškow do mozaika žywjenja, kótarež jo se zachopiło 1938 a jo wóstało do kóńca połne dožywjenjow a njewomucnego źěła. Kśěł tomu wobrazoju dodaś někotare wósobinske dopomnjeśa.

Měto Pernak Foto: Madlena NorbergowaGaž spomnjejom se slědk na rane źiśetstwo, ga myslim se wótergi na serbske ewangelske cerkwine dny. Te su byli kužde lěto w drugej górnoserbskej jsy a naša familija jo była pśipódla. Za nas źiśi jo to było něco wósebnego. Duchowne su byli hynac woblacone nježli pla nas katolskich, kjarliže su byli hynakše a samo rěc namšarjow jo pak jano se wótchyliła. My pak smy ceło wułykowali za jadnym wujkom z Barlinja ... Tomu jo se spódobało, kak smy serbski grajkali – a toś jo pak raz wuśěgnuł za kuždego z nas bananu. Jo powědał tšochu hynacej ako my Budyšynarje. Až to jo była zewšym druga rěc, dolnoserbšćina, som zbadał akle lěta pózdźej, 1996, rowno na swětego Mjertyna (pótakem Měta). Som był sedymnasćolětny kjarlik a su mě pśepšosyli na Swěźeń serbskeje poezije, kenž jo był pósćony Minje Witkojc. W pśestawce jo Měto Pernak mě a žednym bórkojskim žeńskim kazał na mlince do šenki. Tam za blidom jo se warkotało a šwarkotało, chejkało a smjejkało! Njejsom tencas hyšći wuměł dolnoserbski powědaś a som toś zaprědka jano wušy natśěgał. Pó chylce pak som jo teke wopytał. A to jo šło! Wótněnta som se cesćej wupórał do Dolneje Łužyce, aby rěc pšawje nawuknuł. Źinsa se źeńk ak źeńk z njeju zaběram a mam bejne wjasele na tom. Gaž něcht mě pšaša, ga som chopił dolnoserbski powědaś, ga mógu z cysteju wutšobu groniś, až wšo jo se zachopiło z tymi mlincami, ako jo »naš Martin« w bórkojskej kjarcmje za mnjo skazał. Jogo som pó tom cesćej zmakał: na serbskich namšach, doma pla luźi – pjerwjej na swěźenjach, pózdźej na zakopowanjach, na zarědowanjach Maśice Serbskeje w Górnej a Dolnej Łužycy. Wšuźi jo glědał za tym, aby luźe něco zgónili. Gaž som 2004 chopił w Serbskem instituśe źěłaś, som markował, kak akribiski jo se wědu naźěłał, kótaruž jo drugim pósrědnjał. Kuždycku drogu do Budyšyna jo wužył, aby w kulturnem archiwje a centralnej bibliotece rešeršěrował. Jo znał tam młogu drogotku, mjaz drugim rukopisnu agendu z Noweje Niwy, jogo rodneje jsy. Zgromaźonu wědu njejo jano w njeliconych pśednoskach dalej dawał, ale teke w knigłach a kniglickach, brošurkach a łopjenach, kótarež jo pisał, zestajał a pó źěłach sam wudawał. Jogo swěźeński spis k cesći Jana Bjedricha Fryca z lěta 1997 słuša k prědnym dolnoserbskim publikacijam, ako som wobsejźeł. Njejsom se jen ako abiturient trjebał kupiś. »How maš«, jo se pśijaznje wusmjejknuł.

Zamrěty pak njejo se zaběrał jano z kulturu a stawiznami, ale teke z rěcu. Swóju wědu wó serbšćinje, wósebnje wó tej pódwjacornej, błotojskej, jo mjazy drugim ako pśedsedaŕ Maśice Serbskeje, cłonk źěłoweje kupki »Serbske perikopy« a Dolnoserbskeje rěcneje komisije dalej dawał. Ako źinsajšny powědaŕ togo slědnego gremiuma som jomu za to z cełeju wutšobu źěkowny. Pódla teoretiskego źěła z rěcu pak jo Měto Pernak, laureat myta Ćišinskego, lubował kreatiwne wobchadanje z njeju. 1966 jo chapjał swětowu poeziju do dolnoserbšćiny pśestajaś: Rutebeufoju a Baudelairoju jo rowno tak ako Žukowskemu a Puškinoju serbski jězyk pśispórał. A kaki ten jo był lasny, wiselny a chytšy! Wó tom znanje młoge wudaśa casnikow a casopisow a wót Kita Lorenca zestajony zešywk rěda Serbska poezija.