Tam hdźež su wužiwarjo mjeńšinoweje rěče dospołnje dwurěčni, mjeztym zo wužiwarjo wjetšinoweje rěče mjeńšinowu rěč scyła njeznaja, je rozsud mjez mjeńšinowej a wjetšinowej rěču wotwisny wot mnohich towaršnostnych a kulturnych normow. Jedna z nich je tak mjenowana »zasada zdwórliwosće« [rule of politeness], po kotrejž čuja so wužiwarjo mjeńšinoweje rěče winowaći, mjeńšinowu rěč nic w přitomnosći ludźi wužiwać, kotřiž słušeja k dominowacej skupinje.1 Tuta zasada je tak sylnje w awtomatiskim rěčnym zadźerženju zakótwjena, zo je jara ćežko, so jej spřećiwjeć. Zo njebychu ludźo sami před ćežkimi rěčnymi rozsudami a towaršnostnymi normami stali: mjez tym kak »měli so« we wotpowědnej situaciji zadźeržeć a mjez přećom mjeńšinowu rěč zachować, je w dwurěčnej kónčinje wědoma rěčna politika trěbna. Tuta politika by měła runočasnje wosoby zapřijeć, kotrež słušeja k mjeńšinowej skupinje, zo bychu wone wědźeli, zo móža (a w mjeńšinowych institucijach, zo měli samo) mjeńšinowu rěč wužiwać, njewotwisnje wot toho, hač je wosoba přitomna, kotraž tutu rěč njeznaje. Tuta politika by tež měła wosoby zapřijeć, kotrež słušeja k dominowacej skupinje a kotrymž by so dyrbjała přitomnosć mjeńšinoweje rěče wuwědomić. To je bytostne, dokelž začuwaja ludźo, kotřiž hornjoserbšćinu njewobknježa, jeje wužiwanje w jich přitomnosći jara husto jako zadźerženje, kotrež so přećiwo nim samym měri.

Leoš Šatava je we Łužicy derje znata wosobina, we wědomostnych kruhach – ze swojimi zdawna přewjedźenymi slědźenjemi a přednoškami –, ale tež pola šěršeho publikuma ze swojimi wustupami a popularnowědomostnymi nastawkami. Čitarki a čitarjo Rozhlada znaja dokładnje Šatavowe teksty, kotrež so hižo dlěje hač třiceći lět prawidłownje w časopisu ćišća. K najwažnišim temam, z kotrymiž je so wědomostnik we Łužicy zaběrał, słušeja jeho studije wo etniskosći, wo serbskej młodźinje (kaž w sociolinguistiskim nastupanju, kiž zapřija slědźenja na Budyskim Serbskim gymnaziju, tak tež popularne publikacije, kiž słuža zdźěla jako pokiwy za aktiwnych ludźi w serbskej rěčnej politice) a wo rewitalizaciji mjeńšinowych rěčow. Nowa kniha »Lužičtí Srbové na přelomu 20./21. století. Etnicita – jazyk – historie – kultura«, wudata w čěskim nakładnistwje »Epocha« (Praha 2020), pokazuje, zo je Šatava tež kulturny stawiznar wo Serbach z literarnowědomostnym nachilenjom.

Leoš Šatava, Lužičtí Srbové na přelomu 20./21. století. Etnicita – jazyk – historie – kultura, Praha: Epocha 2020

Edicija »Lužičtí Srbové« wobsahuje dotal rozbrojene a znowa redigowane wozjewjenja Šatavy z doby 1983–2019, a to z wulkej přewahu tekstow z poslednich pjatnaće lět. Šatava je njesměrnje płódny awtor, kiž předpołoži někotre sta wšelakich nastawkow k serbskej problematice: wot krótkich esejow hač ke chutnym wědomostnym studijam. Wuběr wjace hač dwaceći tekstow, kotrež su tak zrjadowane, zo móhli so tež čitarjo, kotřiž njeznaja stawizny, rěčnu a etnisku situaciju Serbow, wo nich na přewšo kompleksne wašnje wobhonić, njeje scyła lochki. Měnju, zo je so tole Šatavje jara derje poradźiło.