Lubina Malinkowa

stawiznarka,

K wudaću časopisa Misionske Powěsće

Serbski předměrc so husto z hesłami romantika, rozswětlerstwo a słowjanska zwjazanosć charakterizuje. Tutym hibanjam so bytostny wliw na serbske narodne budźenje připisuje. Hladajo na politiske połoženje w předměrcu rěči so wo restawraciji, z widom na Prusku je w serbskim stawiznopisu tež husto rěč wo zaměrnej germanizaciji. Hospodarske połoženje we Łužicy da so skrótka z hesłomaj agrarne reformy a započatk industrializacije wopisać. W tutym nastawku chcu na dalše hibanje skedźbnić, kiž serbske stawizny nic mjenje hač horjeka mjenowane wobwliwowaše, je so pak hač dotal mało wobkedźbowało, mjenujcy zbudźerske hibanje (Erweckungsbewegung).

Zbudźerske hibanje korjeni w pietizmje 18. lětstotka, dyrbješe pak so po Francoskej rewoluciji a Napoleonskich wójnach z hinašimi wliwami rozestajeć. Jedna so wo swětowe hibanje, kiž wšě kraje reformacije wopřija (USA: Second Great Awakening; Jendźelska: Evangelicalism, Francoska a Šwicarska: Réveil). Po wobsahu měrješe so přećiwo racionalizmej a wojowaše za rechristianizaciju Europy. Rowjenkojo mějachu so z duchowneho spara budźić, tole zwjaza so husto tež z přećom, jich z narodneho spara budźić. Lěta mjez 1815 a 1848 so jako wažne časowe mězniki zbudźerskeho hibanja podadźa, je pak konsens, zo wobwliwowaše zbudźerske hibanje wuwiće w Němskej přez cyły 19. lětstotk. Při tym njewobmjezowaše so jeho skutkowanje jenož na cyrkwinski wobłuk, ale móžemy runje na polu towarstwoweho žiwjenja, diakonije (chorownje, diakonisowe wustawy, wumóžerske domy), ale tež nowinarstwa šěroke zjawne skutkowanje zbudźerskeho hibanja slědować. Zbudźerske hibanje, tak teza tutoho nastawka, wobwliwowaše tež serbske stawizny w předměrcu bytostnje. Chcu to tule na přikładźe serbskeho nowinarstwa pokazać.

Lětsa spomina so we Łužicy a za jeje mjezami na załoženje Ochranowa před 300 lětami. W běhu mało lět wuwi so intensiwne nabožne žiwjenje w sydlišću, kiž do cyłeho swěta runje tak kaž do bliskich łužiskich wsow wuprudźeše. Mjez serbskimi wsami a Ochranowom kaž tež pozdźišo Niskej (1742) a Małym Wjelkowom (1751) nastachu wuske styki, kiž zawostajichu slědy w serbskich kulturnych stawiznach runje tak kaž we wosobinskich wosudach ludźi.1

W tutym nastawku chcu so wěnować rodźenemu Ješičanej, Serbej Korli Awgustej Küpperej. W Chasowje wotrosćacy hólc sta so z wučerjom w Ruskej a skutkowaše 22 lět jako kustos ludowědneho muzeja w Ochranowje. Při swojich wuwjedźenjach złožuju so hłownje na žiwjenske dopomnjenki Korle Awgusta Küppera, kotrež bě za swojich šulskich towaršow napisał, kaž tež na žiwjenjoběh jeho mandźelskeje Minny.2 We woběmaj hrajetej serbskosć a słowjanskosć wosebitu rólu a wuwědomja so, kak wusko splećeny bě Ochranow w prěnjej połojcy 20. lětstotka ze serbskim swětom.

Küpperec swójba

Korla Awgust Küpper bě dźěćo dosć zamóžneje bursko-korčmarskeje swójby. Nan Awgust Küpper pochadźeše z Bóšic, hdźež jeho swójba korčmu a klamarstwo wobsedźeše. W nazymje lěta 1853 woženi so z burskej dźowku Hańžku rodź. Šołćic z Ješic blisko Chwaćic.3 Krótko po kwasu přewzaštaj korčmu a klamarstwo w Chasowje. Přiwšěm njenarodźi so Korla Awgust Küpper w Chasowje, ale w Ješicach. Korčma bě so krótko do poroda hólčeca wotpaliła a młoda swójba, Korla Awgust měješe staršu sotru, přesydli so nachwilnje do Ješic k Šołćic swójbje. Tam so Korla Awgust 26. junija 1855 narodźi a bu 8. julija w Malešanskej cyrkwi wukřćeny. Přiwuzni z nanoweje a maćerneje strony jemu kmótřachu, wosebje napadnu wuske styki k Hattasec swójbje w Małej Dubrawje.4 Mać nabožneho aktiwista, kěrlušerja a kolportera serbskeho lutherskeho knižneho towarstwa Gusty Hattasa, Hanna bě rodźena Šołćić z Ješic. Wona kaž tež Jurij Handrij Hattas z Małeje Dubrawy kmótřachu Korli Awgustej Küpperej. Ješičanska wowka Korle Awgusta, kotraž z Delnjeje Hórki pochadźeše, pak bě kmótra Gusty Hattasa.5

Štó drje w dołhich měsacach koronoweho lockdowna abo w tydźenjach karanteny njeje wo jězbach do dalokeho swěta sonił? Přez knihi, filmy abo w dopomnjenkach móžachmy so na puć podać. Podobnu žedźbu za dalokim swětom mějachu hižo naši prjedownicy. Tež woni sonjachu wo wulkim swěće, wo nowych žiwjenskich móžnosćach a hinašich wašnjach. Z wulkim zajimom čitachu pućowansku literaturu, kotraž bě jim ćim lubša, hdyž měješe pozitiwny, něhdy bychu prajili natwarjacy, zbudźacy raz.

Wosebity zajim hajachu Serbja za Grönlandsku. Přez tři lětstotki móžemy teksty a styki mjez serbskej Łužicu a najwjetšej z lodom pokrytej kupu swěta slědować. Zaběraš so bliže z tematiku, wotkryješ cyłu syć mjezsobnych zwiskow a stykow. Tute wotbłyšćuja serbske kulturne stawizny a pokazaja zdobom na splećenosć serbskich z němskimi, haj europskimi stawiznami.

1. Cranzowa kniha »Historie von Grönland« a Serbja

Wuchadźišćo literarno-kulturnostawizniskeje ekskursije mjez Grönlandskej a Łužicu, na kotruž chcu so tu podać, je w lěće 1765 wudata kniha Davida Cranza »Historie von Grönland«, kiž bě w cyłej Europje – a tak tež w Serbach – zajim za polarnu kónčinu zbudźiła a slědy zawostajiła. Z połnym titulom rěka kniha: Historie von Grönland: enthaltend die Beschreibung des Landes und der Einwohner [et]c. insbesondere die Geschichte der dortigen Mission der evangelischen Brüder zu Neu-Herrnhut und Lichtenfels; Mit acht Kupfertafeln und einem Register, Barby und Leipzig: Heinrich Detlef Ebers, 1765.

Rozrost katolskeje cyrkwje w Sakskej mjez industrializaciju, imigraciju a antislawizmom na přikładźe Michała Hórnika

Cyrkej w Hajnicach Foto: Serbski kulturny archiwW druhej połojcy 19. lětstotka wuwi so Sakska w běhu mało lětdźesatkow k wysoko industrializowanemu krajej. Tole njeby móžno było bjez tysacorych wukrajnych dźěłaćerjow a dźěłaćerkow, kiž w ratarstwje, rjemjesle a hórnistwje, w fabrikach a škleńčernjach abo při twarje železnicy dźěłachu. Někotři z přićehnjenych dźěłaćerjow běchu kwalifikowani fachowcy a derje zasłužichu, wjetšina pak měješe sej swój wšědny chlěb ćežko zasłužić. Dźěłaćerjo pochadźachu přewažnje z dźensnišeje Pólskeje a Čěskeje, wšelcy tež z Italskeje abo Francoskeje. Někotři z nich so trajnje w Sakskej zasydlichu, druzy pak jeno (wospjet) na wobmjezowany čas na dźěło přichadźachu. Znata je we Łužicy Porakowa předźernja w Hajnicach, hdźež hłownje Češa přistajeni běchu. Pokazać móhło so pak tež na wsy wokoło Lubija, hdźež stotki Polakow w ratarstwje słužachu abo na kónčinu mjez Njedźichowom a Rólanami, hdźež pólske a čěske kolonije industrijowych dźěłaćerjow nastachu. Jeničce mjez Radworjom a Zdźěrju zličichu w lěće 1912 wokoło 350 pólskich sezonowych dźěłaćerjow w ratarstwje a w kaolinowych jamach wokoło Chrósta dźěłaše wokoło 200 dźěłaćerjow ze susodneju krajow. Situaciju w Rudnych horach abo we wulkoměstach kaž Kamjenicy, Šwikawje, Lipsku abo Drježdźanach móžemy sej podobnje předstajić. Wjetšina tysacorych imigrantow-dźěłaćerjow w Sakskej bě katolskeho wěrywuznaća a ma wulki podźěl na rozwiću katolskich cyrkwinskich strukturow kónc 19. lětstotka.1 Bě katolske žiwjenje w ewangelskej Sakskej hač dotal přewažnje na Drježdźanski dwór a łužiske wosady wobmjezowane, załožichu so w druhej połojcy 19. lětstotka po cyłej Sakskej nowe wosadne struktury a twarjachu so kapały, cyrkwje, fary a šule.

Wulki dźěl serbskich katolskich duchownych, kiž běchu so za čas studija w Praze (wšo)słowjanskeho ducha nasrěbali, so samozrozumliwje słowjanskim dźěłaćerjam w jich maćeršćinje přiwobroći a spyta jim tak čwak domizny w cuzbje stworić: hač bě to přećelne słowo po kemšach, pomoc při wobchadźe z němskimi zarjadami, słuchanje spowědźe abo swjećenje kemšow w pólskej a čěskej abo tež italskej (Michał Hórnik) a francoskej (Jakub Buk) rěči. Někotři duchowni, tak na přikład Hórnik, Jakub Bart-Ćišinski abo Jakub Šewčik, tež prawidłownje před sudnistwom jako tołmačerjo skutkowachu. Tak přełožowaše Hórnik z čěšćiny, pólšćiny, francošćiny a italšćiny.2 Jako w Budyšinje tež tołmačerja za madźaršćinu pytachu, prócowaše so Hórnik tež tutu rěč nawuknyć.3

Wjace hač 60 Serbowkow a Serbow poda so w słužbje Ochranowskeje bratrowskeje jednoty na misionsku słužbu. Mało z nich wosta tak z Łužicu a serbskim zjawnym žiwjenjom zwjazany kaž tibetski misionar August Hermann Francke. Přez lětdźesatki bě ze swěrnym čłonom Maćicy a wospjet přewostaji Serbskemu muzejej wjetšu ličbu tibetskich pismow a objektow. Mjez tibetologami a w bratrowskej jednoće so mjeno Augusta Herrmanna Francki hač do dźensnišeho česći. Jeho dźěło je mnohim zakład a wuchadźišćo dalšich slědźenjow. Serbski swět pak prominentneho Maćicarja a spěchowarja Serbskeho muzeja bórze zabywaše. Tak njejewi so w serbskich medijach ani noticka wo jeho smjerći. W tutym nastawku chcu žiwjenski puć mało znateho Maćicarja rysować a tibetsku zběrku předstajić, kiž je k wurjadnym drohoćinkam Serbskeho muzeja słušała.

Portret Augusta Hermanna Francki Reprodukcija: Lubina Malinkowa

August Hermann Francke narodźi so 5. nowembra 1870 w městačku Gnadenfrei, dźensa Piława Górna w Pólskej. Městačko słušeše k šleziskim sydlišćam bratrowskeje jednoty a tež swójba Francke bě sobustaw tuteje swobodneje cyrkwje. Nan wobsedźeše w Gnadenfreiu wuspěšnu barbjernju tekstilijow. Pućowansko-misionarsku žiłku bě August Hermann wot dźěda Christiana Friedricha zdźědźił, kiž bě jako misionar w Južnej Africe skutkował. Byrnjež mjeno to sugerowało, njebě misionar Francke z Augustom Hermannom Francku (1663–1727), załožićelom Franckowych wustawow w Halle nad Solawu, přiwuzny. Pietizmej a misionskemu hibanju pak bě runje tak kaž wony přichileny. Po wuchodźenju šule wopyta Francke wučerski a misionski wustaw w Niskej, hdźež so na słužbu w bratrowskej jednoće přihotowa.

Lubina Malinkowa Foto: archiw SNHižo jako dźěćo je mje triptychon Ante Trstenjaka »Sławjenje serbskich wótčincow« fascinował. Mějach někak předstawu, zo jedna so wo rjadowniski wobraz abo zo su so přećeljo-towaršojo za zhromadny wobraz zestupali. To zwisuje wěsće z tym, zo su wšitcy na wobrazu podobneje staroby a w jednotnych čornych frakach. Ze samsnym chutnym mjezwočom wobkedźbuja pisane žiwjenje wokoło so. Abo wobkedźbuja skerje wobhladowarja wobraza abo hladaja do serbskeho přichoda? Hakle pozdźišo mi switaše, zo njejsu portretowani mužojo rowjenkojo, ale zastupjerjo cyle wšelakich generacijow a rozdźělnych duchowno-stawizniskich tradicijow. A traješe hišće dlěje, zo bych zrozumiła, zo njeběchu zdawna wšitcy mjez sobu spřećeleni. Ressentimenty a wótre diskusije njeběchu (bohužel) rum na wobrazu namakali, zwjazowachu muži pak runje tak kaž njesprócne wojowanje za Serbstwo. Słowjenski moler Ante Trstenjak je triptychon 1929 za Serbski dom na Lawskich hrjebjach stworił. W nim wjaza serbske wosobiny 19. lětstotka a spočatk 20. lětstotka do cyłka, kotrymž so wažna róla w narodnym hibanju přiznaje. Ze wšěch stron jim Serbja z Delnjeje, srjedźneje a Hornjeje Łužicy hołduja. Ze sugestiwnym, na wołtar dopominacym wobrazowym natwarom je Trstenjak stworił skutkownu inscenaciju serbskich stawiznow. Spočatnje bě wobraz w zjawnej rumnosći serbskeje lutowarnje widźeć, po jeje bankroće pak přeńdźe reprezentatiwna wolijowa mólba do wobsydstwa Serbskeho muzeja.

Nimale sto lět pozdźišo ma so na Lawskich hrjebjach nowy serbski kulturno-wědomostny centrum twarić. Prašam so, kak by tajki wobraz dźensa wupadał, kiž by tam w foyeru ludźi witał a na prěni pohlad přehlad wo centralnych serbskich wosobinach poslednich sto lět a z tym zjimanje serbskich stawiznow a dohlad do serbskeho sebjezrozumjenja dał? Koho bychmy na wobrazu wuhladali a koho nic? Bychu so wubrane wosoby tež tak rjenje do cyłka zestajić dali? Socialistiski sekretar Domowiny pódla duchowneho? Wopory nacionalsocializma a komunizma pódla podpěrarjow abo sympatizantow systema? Štó by zwobraznjenym kak hołdował? Hač a na kotre wašnje bychu so mjezsobne a strukturelne konflikty zwobraznili? Bychu cyrkej, přiroda a folklora dale w pozadku stali? Kotry zastupjer młodeje generacije 21. lětstotka by městno namakał a štó z (ludowych) wuměłcow? Haj, a nic naposledk, by so žonam wjace přicpěło, hač mužam w drastach přikiwać, kaž to pola Trstenjaka widźimy? A při tym bě tola hižo Adolf Černý w lěće 1895 Milu Imišowu jako »prěnju serbsku wótčinku« počesćił – titul, kotryž jej tež druzy serbscy publicisća připóznachu.

200 lět serbske misionske towarstwa

 

Rewolucionarnej lěće 1848/49 so w serbskim stawiznopisu husto jako započatk towarstwoweho žiwjenja na serbskich wsach charakterizujetej.1 W tutym nastawku chcu pak pokazać, zo směmy započatki šěrokeho towarstwoweho skutkowanja na serbskich wsach bjezmała wo 30 lět doprědka datěrować. Wot 1820 do 1834 załoži so w ewangelskich Serbach znajmjeńša 14 misionskich towarstwow, kotrež běchu rum, w kotrymž móžachu so čłonojo politisce, nabožnje a narodnje angažować a za dalše towaršnostne dźěło wukmanjeć.

 

Mały Wjelkow – najstarši hólči wustaw za dźěći misionarow Wobraz: Archiw Ochranow

 

Štyrizwjazkowe wudaće »Stawiznow Serbow« je prěnje wobšěrne a lětstotki přesahowace předstajenje serbskich stawiznow a z tym centralny měznik w serbskim stawiznopisu. Cyłkownu powahu a awtoritu štyrjoch zwjazkow podšmórnje paralelne serbske a němske wudaće kaž tež wysokokwalitatiwne a bohate wuhotowanje. Płatowa wjazba a škitna wobalka, přemysleny typografiski a ilustraciski koncept pokazuja hižo na prěni pohlad, zo jedna so tule wo starosćiwje a z wjele angažementom a resursami přewjedźeny projekt wšelakich akterow. Awtorski kolektiw wokoło Jana Šołty, Měrćina Kaspara, Jana Brankačka a Frida Mětška bě znosył hač dotal mało znaty wobrazowy material kaž karty, rysowanki, fota, reprodukcije atd. a zmóžni čitarjam z tym tež wizuelny přistup k serbskim stawiznam. Z tym twori štyrizwjazkowe wudaće »Stawizny Serbow« zdobom bohaty fundus wobrazoweho materiala. Z tutoho su mnozy awtorojo a wuhotowarjo slědowacych wopisanjow serbskich stawiznow w knihach, wučbnicach, nastawkach a wustajeńcach čerpali.

Štož kritiskemu čitarjej hižo do politiskeho přewróta napadny, to konstruktiwne čitanje »Stawiznow Serbow« dźensa poćežuje, haj znjemóžnja. Interpretaciske kategorije, duktus a wokabular wudaća skutkuja na spočatku 21. lětstotka cuze a hołe. Na kóždej stronje so stawiznopis jako legitimacija tehdyšeho politiskeho porjada a jednanja wopokaza. Marxistisko-leninistiski swětonahlad wuchadźa z jasneho historiskeho wotběha, namaka jednozmyslne wotmołwy a pokazuje dokładny směr do přichoda.

Njeznata serbska rukopisna kniha z Texasa

W januarskim čisle lońšeho Rozhlada pisach pod nadpismom »Mały Wjelkow – centrum serbskeho pismowstwa we 18. lětstotku« wo wažnej róli nabožneje literatury za wuwiće serbskeho pismowstwa. Jedna z centralnych tezow nastawka je, zo bě 18. lětstotk, kotryž so husto jako prěnja wulka doba serbskeho ćišća charakterizuje, we wulkej měrje zdobom čas serbskich rukopisow. Wosebje w Małym Wjelkowje a w kruhach zbudźenych Serbow so wulke mnóstwo rukopisneje literatury produkowaše a šěrješe. Wjetšina tutych manuskriptow ma so podobnje kniham jako zjawne pismowstwo wobhladować a docpě šěroke čitarstwo resp. připosłucharstwo. We wšelakich nabožnych, wosebje Ochranowskich kruhach běchu rukopisy samo prezentniše hać ćišćana serbska kniha.1 Rozmach rukopisneho pismowstwa bě wusko splećeny z runočasnym rozwićom serbskeho knihićišća, serbski knihićišć a produkcija manuskriptow so mjez sobu płódnje wobwliwowaštej. Nadrobnišo pišu wo tutej tematice w nastawku »Bibel, Traktat und Handschrift – sorbische Lesewelten im 18. Jahrhundert. Leser und Lektüre im Spiegel der herrnhutischen Überlieferung«, kiž je w prěnim čisle Lětopisa 2019 wušoł.

4. Prědowarki

Přewažnje prědowachu w bratrowskej jednoće sotry, kiž chór nawjedowachu abo w dalšej wodźacej funkciji stejachu. Husto běchu wone do akolutije přiwzate abo hač do kónca 18. lětstotka na diakonisu abo presbyterku wuswjećene. Tute sotry přewzachu šěroki spektrum duchownych a liturgiskich nadawkow: Nawjedowachu rańše a wječorne nutrnosće a spěwne hodźiny, přiwzachu nowe sotry do chóra, rozžohnowachu mrějacych a mějachu měsačnje rozmołwy ze sotrami wjesć, kiž běchu po charakteru husto spowědne rozmołwy. Sotry, kiž předstejachu chórej zmandźelenych, přewodźachu porody, žohnowachu młode maćerje a nowonarodźene dźěći. Při tutych składnosćach husto tež krótku narěč dźeržachu. Zdźěla čitachu z prědowanjow muži, zdźěla same prědowachu.

Městnosće žónskeho prědowanja běchu tuž prěnjorjadne žónske chóry. Někotre Serbowki postupichu w tutych do wysokich funkcijow a tuž prawdźepodobnje tež k wšelakim składnosćam prědowachu, to rěka zjawne narěče abo krótke nutrnosće dźeržachu. Mjez nimi běchu Margaretha Lehmann, kiž 22 lět čěskim sotram w Berlinje-Rixdorfje předsteješe, Maria Hammer rodź. Papesch, kotraž bu z 33 lětami na diakonisu wuswjećena a mjez druhim chór wudowow w Sarepće nawjedowaše (njenawukny pak rušćinu, jeje dźowka jej přełožowaše), Maria Schaaf rodź. Frenzel*, kiž předsteješe chórej wudatych žonow we wjacorych ameriskich wosadach, a Agnes Cranz rodź. Lange (1734–1779)*, kiž předsteješe młodym sotram w Niskej. Mjenowane žony zawěsće prědowachu, tola nic serbsce. Jenička městnosć serbskeho žónskeho prědowanja su Małowjelkowske chórowe domy a tu předewšěm dom wudowow. Tutomu předstejachu z Magdalenu Clemens (1747–1796), Margarethu Mitasch (1744–1814) a Annu Pöhler (1761–1819) tři rodźene Serbowki.