Poslednje słowo

Wokoło lěta 1990 iniciěrowaše dr. Pawoł Völkel z Ludoweho nakładnistwa Domowina wobrazowy zwjazk wo katolskej Łužicy wot Kulowa hač do Šěrachowa. Wudawaćel měješe farar Měrćin Salowski być. Wšitcy fotografojo, kotřiž so z temu zaběrachu, mějachu swoje fota na Chróšćanskej farje wotedać. Bohužel běch jenički, kohož tole zajimowaše. Bu rozsudźene, zo mam so w lěće 1992 temje »bližić«. Při tym mějach zbožo, zo smědźach na farje přenocować.

Počasu mějach prěnje wobrazy, a z fararjom Salowskim bu wšo dorěčane a organizowane. Bórze móžach tule wozjewjene foto knjeni C. z wnučkomaj z Chrósćic předpołožić. Farar Salowski zastupowaše energisce měnjenje, zo słuša tajke foto do swójbneho albuma, nic pak do wobrazoweho zwjazka. A ja mějach wobraz za zadnju wobalku předwidźany, dokelž sej myslach zo móžeš so z tak wot wowki wobstaranymaj wnučkomaj na wobchowanje Serbstwa na wsy nadźijeć.

Tež naše stawizny

W lětach wot 1984 do 1986 kiwaše mi zbožo a smědźach za publikaciju Srjedźoněmskeho nakładnistwa Halle-Lipsk Lipšćansku sukelnicu fotografować. Přewodny tekst napisa Bernd Weinkauf a kniha wuńdźe 1987. Při tym sym mnoho dožiwił, tež njefotografowanych wěcow.

Na kóncu fotowych dźěłow so sta, zo so hudźbnikaj po wustupje w zapadnym wukraju do NDR njenawróćištaj. Tole pohnu Srjedźoněmske nakładnistwo tule wotćišćany list napisać.

Mi bě napadnyło, zo měješe zarjadnistwo sukelnicy w dobje NDR dobry archiw z dokumentami a wobrazami. Tohodla so dźiwach, jako so moja próstwa wokoło 1992 wotpokaza, zakaz (hlej list a foto) zběhnyć. Mi so zda, zo je to njerjany časowy dokument, za tych, kotřiž su wotešli, a za towaršnosć.

GERALD GROSSE

přełožk: KATRIN ČORNAKEC

Wosobiny

Sym sej chětro wěsty, tute foto wuchodźowarja zpsom njemóžeš inscenować abo sej w stwě při laptopje sedźo wumyslić. Tutón duwo z piwowej blešu a transporterom sym njenadźicy při pólnej šćežce wot mosta nad Sprjewju k spjatemu jězorej w Załomju zetkał. Tam běše poprawom jenož trjeba spěšnje reagować.

Běše někak 1993. Dr. Frank Stübner, wudawaćel protyki »Oberlausitzer Hausbuch«, a Eberhard Kahle jako knižny wuhotowar diskutowaštaj wo přichodnym titulnym wuhotowanju knižneho kalendra a měnještaj, zo je Załomjan zpsom, tajke stajane foto Hornjołužičana pod režiju njezwučene rozrisanje. Sam njeběch z rozsudom zahorjeny, dokelž wědźach, kak ćežko jekóžde lěto na komando tajke foto předpołožić.

W konkretnym padźe pak bědźach so z druhim problemom, mjenujcy z wosobowymi prawami zwobraznjeneje wosoby, štož je wobstajna starosć fotografow. Prawniske połoženje k tomu dopušća wšelake wułožowanja. Njepotrjecheni měnja, zo měło so to hnydom na městnje z cedlu a podpismom rjadować. To je bohužel kał, dokelž zbudźa so takle wočakowanja. Jeli ma so fotowozjewić, spytam so ze zwobraznjenymi rozmołwjeć. To móže chětro napinace być, ale so zwjetša poradźi.

Wróćo zhladujcy

Pohlad wróćo je stajnje tež pohlad do fotografiskeje zańdźenosće. Při tym nimaja jenož wobrazy swoje wosudy, ale tež jich wobsah.

Mjezwoča so modlacych mužow njeběch ženje widźał. W 1960tych lětach w mošeji w srjedźnej Aziji fotografować, bě skoro njemóžne. Přirunowanja so prawje njehodźa, ale situacija bě podobna kaž fotografowanje ze šmóratkom w swójbnej sawnje.

Wosud našeje swójby bě wróćo zhladujo wjace hač tři lětdźesatki w nowym měsće w Halle spočatnje jara spokojace: w symboliskich wysokodomach z młu a wubiwacymi štomami prědku. Kóždy mólički róst w nowym měsće smy kedźbliwje a wobškitujo přewodźeli. Dźensa je bolostnje, hdyž so tute městna a jich wobydlerjo w zjawnosći a zdźěla w medijach na wothódnoćace wašnje pokazuja.

W lětomaj 1968/69 je mi centralna rada Swobodneje němskeje młodźiny dwě studijnej jězbje do Sowjetskeho zwjazka zmóžniła, štož běše darmotnje. Pućowanska agentura Intourist organizowaše lěty, přenocowanje a zastaranje. Wo fotografiski wšědny dźeń na městnje dyrbjach so sam starać. To njebě jenož kóždy dźeń, ale kóždu hodźinu wužadanje. Dorěčane bě, zo mam z kóždeje jězby 20 fotow w formaće 30 x 40 cm wobrazowej galeriji młodźinskeje organizacije wotedać. Bjez směrnicow, bjez dorěčenja.

Směr pokazowacy

Kóžde lěto 26. oktobra swjeći Awstriska jako narodny swjaty dźeń »statne zrěčenje«. Měnjene je z tym historisce wažne dojednanje, jako je so Awstriskej 1955 poradźiło ze Sowjetskim zwjazkom jako dobyćerskej mocu Druheje swětoweje wójny něšto podobne kaž měrowe zrěčenje zwěčnej neutralitu wujednać. To je wulki podawk za Awstrisku, kiž je so 1995 składnostnje 40. róčnicy wujednanja wosebje swjećił.

»Österreich-Werbung« je wliwapołne statne předewzaće a je ze mnu k 40. róčnicy wo ideji rěčało, hač móhli wo plakaće z poćišćanej zadnjej stronu k temje »neutralna Awstriska« rozmyslować. Nic zwjeršnje – přećelnosć a rjanosć měještej so zapřijeć. Njeje jednorje za tajku temu wobrazliwje sćěhujomnu formu (z fantaziju) nańć.

Z awstriskimi narodnymi barbami čerwjene-běłe-čerwjenje je mi tutón »do wšěch směrow wotewrjeny« wobraz do mysli přišoł. Jón mějach tehdy we wobstatku. Tajkele něšto njefotografuješ na skazanku! Wšitcy na plakaće wobdźěleni su symboliku za Awstrisku zrozumili. Zastupnicy knježerstwa bohužel nic: »Awstriska njeje republika w dźunglu štomow.« Kćějate krajiny mějachu w pozadku widźeć być – cituja tam rady hrónčko Helmuta Kohla wo němskej jednoće!

»Křinja« 1976 do 2005 (11/11)

Njezadźiwa, zo su tute lěta moje dźěło jako fotograf wobwliwowali. Najrjeńšo pak běše, zo mějach začuće, moje dźěło je trěbne a so waži. To njebě a njeje w našej branši samozrozumliwe.

Muzeje, priwatnicy, archiwy, hrody abo pokładownje zmóžnichu mi přistup do swojich magacinow a schowanych zběrkow, zdźěla bjez dowolnosće, dokelž chcychu rady ze swojimi eksponatami w nasćěnowej protyce »Křinja« zastupjeni być. Někotre wěcy, kiž smědźach z ćmowych regalow wzać, běchu pozdźišo tón »hit« we wustajeńcach a so wědomostnje wobdźěłachu.

Tu zwobraznjena postawa swjateje Hany samotřećeje słuša do stareje cyrkwički w Radworju a je jedyn z pokładow, kotrež buchu w 1960tych lětach z wěstotnych přičin přeměstnjene a zdźěla w njedosahacej měrje dokumentowane. W fundusu tachantskeje pokładownje pod dohladom dr. Siegfrieda Seiferta smědźach postawu 1989 fotografować. Šćěpan Delan, pozdźišo farar w Radworju, je na zakładźe přirunanja čornoběłych fotow a mojich fotow za dokumentaciju wo starej cyrkwičce w lěće 2000 postawu spóznał a swjata Hana so do Radworja nawróći.

W běhu časa sym wjele wo swojej łužiskej domiznje a jeje pokładach nawuknył. Při tym dyrbju přiznać, zo naby někotryžkuliž eksponat přez moje wašnje fotografowanja wuznam »drohoćinki«, byrnjež poprawom žana njebě. Přiwobroćich so na přikład narodnym drastam, kotrež so wjace njenoša. Na to je mje dr. Lotar Balke storčił a mi wotpowědne eksponaty z křinjow spřistupnił resp. wobstarał.

Wot nadawka k wobskóržbje (10/11)

Wšědny dźeń w fotografiji njeje jenož lute tworićelstwo, ale ma wjele z organizaciju, jězdźenjom, wadźenjom, wězo z dobrymi idejemi a podpěraćelemi činić.

K mojim najlěpšim pomocnicam we wobłuku łužiskeje fotografije słušeše wjednica muzeja »Alte Pfefferküchlerei« we Wósporku, Irmgard Wenzelowa. Wona je mje při patentnym sudnistwje NDR wobskoržiła. Sudnistwo je skóržbu přećiwo priwatnej wosobje wotpokazało a na LND přepodało. Njewěm, kak je to tehdom wušło. Nimale zmužiće sym skóržbu jako nastork wzał, zo bych so k njej na puć podał. To je so wupłaćiło, wona je mje pozdźišo husto podpěrała. Běše z wašnjom, zo na dnju załoženja NDR wokrjesy a organizacije zbožopřeća a małe dary do Berlina sposrědkowachu. Za Budyski wokrjes abo Domowinu je knjeni Wenzelowa wuměłsce napodobnjene nowolětki zhotowiła, kotrež sym jako kalendrowy wobraz wužiwał.

Ćeže pak mějach z načolnikom Budyskeho Měšćanskeho muzeja w lěće 1987, kiž nochcyše mi eksponaty wupožčić. Nochcyše wěrić, zo so wone jednorje přez škleńcu witriny fotografować njehodźa. Hakle po wobšěrnym listowanju z ministrom za kulturu so hara skónči.

Bjez prócy – žane foto (9/11)

W zwisku z festiwalom 1972 měješe LND wotpohlad, portret Měrćina Nowaka-Njechorńskeho we wulkim formaće wozjewić. To běše za mnje dobra přiležnosć so ze zajimawej wosobu do zwiska stajić. Nochcyše so w swojim ateljeju fotografować dać, ale radšo na zahrodźe w Njechornju, štož njebě žadyn problem. Krótko po tym je so moler na Domowinu abo nakładnistwo hóršił a wozjewjenje fota najprjedy zakazał.

Při swojim wopyće běchu mi tehdom durje do ateljeja napadnyli. Běše to wulkotny drjewjany wudźěłk a srjedźa běše znamjo Nowaka-Njechorńskeho: rězbarjene lipowe łopješko. Dokelž lubuju detaile w fotografiji, chcych »něšto z toho činić«. Ale wón měješe něšto přećiwo tomu.

Pozdźišo, jako dźěłachmy na Křini dopomnichmoj so z Geratom Hendrichom zaso na wone durje. Hendrich je so ze sotru Nowaka-Njechorńskeho rozmołwjał, kotraž při nim přebywaše. Wona měješe zakaz za přehnaty. Přeradźi nam dźeń, na kotrymž so jeje bratr do Budyšina poda a so hakle z poslednim busom nawróći. To smój sej tam dojěłoj, techniku natwariłoj a durje fotografowałoj. Cyle derje mi při tym njebě.

Znamjenja časa (8/11)

Poprawom by derje było, titul rjada wo zhladowanju na wobrazy raz wobroćić. Potajkim by rěkał: Wobrazy mojeho puća. Wjace hač połsta lět sym časy a podawki ze swojimi wobrazami přewodźał. Wosebje napadnje, zo maja wěcy, kotrež njejsym w 1960tych a 1970tych lětach jako hłowne temy fotografował (prajachmy tež: »To njeje zwobraznjenja hódne.«), dźensa jako dokumenty a napohlady swoju woprawnjenu hódnotu a kedźbnosć zbudźeja.

1950 je znaty łužiski fotograf Kurt Hajna prezidenta Wilhelma Piecka z holcu w katolskej narodnej drasće na rukomaj fotografował. Holca bě dźowka hibićiweho redaktora Noweje doby a woblubowaneho braški při programach Serbskeho ludoweho ansambla Bena Šołty. W lěće 1980 wopyta prěni němski kosmonawt Sigmund Jähn Budyšin a Beno Šołta běše měnjenja, zo měła so nětko jeho wnučka w samsnej drasće a w samsnej pozy z wysokim hosćom fotografować dać. Tole je woprawdźe přikładnje organizował. Fotografojo su poprawom jara dźakowni za tajke »organizaciske wukony«.

Dóńty (7/11)

Jürgen Maćij pisa jako wudawaćel knihi »Wobrazy z Łužicy« (LND, 2016) k mojim wobrazam: »Wón chce swoje wobrazy ćišćane widźeć.« Tole trjechi a je mi pohon.

1978 sym foto kanony z běłym hołbjom (jako symbol měra po Pable Picassu) na twjerdźiznje Wartburg pola Eisenacha fotografował, štož so ći takle wšědnje njeporadźi. Wo wobrazu so diskutowaše a wobhladowaše so jako symbolowy wobraz, ale njebu ženje wozjewjeny. Wulke wobrazowe agentury njemějachu žadyn zajim na nim.

We wěstych wotstawkach organizowaše DEWAG (wabjenska agentura NDR) wubědźowanje za fotografiju. Mytowane fotografije wužiwachu so za ćišć plakatow a dobre fotowe mapy abo tež za statne wuměłske wikowanje. K tomu přeprosychu někotrych fotografow a kóždy měješe tři dźěła zapodać. Za to sy sto hriwnow dźěłoweho honorara dóstał a 500 hriwnow při přiwzaću wobraza, štož běše za swobodnje tworjacych tehdom cyle šwarny pjenjez. Wone wubědźowanje wotmě so 1983, w času, hdyž rozsudźi NATO wo dalšim brónjenju a hdyž zaměstnichu so sowjetske rakety w lěsu blisko Hornjeho Wujězda. Z mojej fotografiju »Wójna a měr« chcych trochu na tajke zjawy skedźbnić. Jury pak njeje foto přiwzała, za to pak wone wo ptačim kwasu we Wotrowje 1979. Snano k změrowanju mojeje łužiskeje duše. Motiw bu ćišćany a přez wuměłske wikowanje rozšěrjeny. Lěta po tym sym jón pola nowinskeho swjedźenja w Florenzu wuhladał. Hesło »ptači kwas« přełožowar po zdaću w italskim słowniku našoł njeje. Tam steješe »Póstniski přećah w Sakskej pola Budyšina«.