Mój nan jo zemrěł. Wón jo był pśecej tudy – něnto wěcej nic. Njok to za wěrno měś, pak musym. Wón ga jo pśecej hyšći pśibytny. W źěłańskej śpě na stołowem jabriku wisy jogo źata jaka, na pisańskem bliźe notice, pisak bźez kapki, škla z wórjechami. Jogo njelicobne manuskripty rozłožone pó cełem rumje, kótarež jano na to cakaju, až zachopijo na nich zasej dalej źěłaś. W kuchni – jogo městno. Do myslow zanurjony – kaž samorozmějucy – stoj za njogo talaŕ, kótaryž wóstanjo prozny. Wón ga jo pśecej tudy był – něnto pak wěcej nic.

Myslim se, jo trjeba wjele casa, aby wurozměł, což njamógu zapśimjeś.

Mój nan wšuźi pśibytny, jogo slědy, jogo drogi. Zacynijom wócy a wiźim jogo pśiźecego mě napśeśiwo, malsnje hyšći pśed slědnym wuproznjenim listowego kašćika listy wótpósłaś. Skóro kuždy wjacor. Wón jo był njewomucny, do pózneje nocy som jogo wiźeł w jogo źěłańskej śpě spózy swětła lampy, pśi njewopśestajucem klapotanju pisańskeje mašiny. Pótom jo wuśěgnuł łopjeno, se za pisańske blido sednuł a z ruku diakritiske znamuška pśipisał, kótarež su byli wósebne wupominanje. Pón malsnje na post. Casy jo testował z kamuškom, kótaryž jo do listowego kašćika chyśił, lěc njejo juž pśepózdźe był.

Lětosna tema, pśestrukturěrowanje Łužyce, wóstanjo zawěsće hyšći tśiźasća lět aktualna, což »wuspěchy« na tom pólu w Poruhrskej pokazuju. Ale program njebudu wóspjetowaś, dokulaž serbski publikum wócakujo kužde lěto něco nowego, chóśebuska młoda generacija zazdaśim mało wócakujo. Na plakatach za program SLA jo se wabiło z fotom młodych žeńskich w pseudorebeliskich drastwach punkeroweje resp. wójarskeje mody. Weto njejo razka źaseś procentow tych wósymźaset pśiglědarjow dnja 18. januara w Komerowem jawišću młodšych ako tśiźasća lět było. Móžno jo pak teke, až młoźina źinsa njejo taka rebeliska ako młoźina něga, ale wěcej bergarska. Generacija 50+ jo se zwětšego wjaseliła na program SLA z ludowymi spiwamy a z rejowarjami w drastwach abo kostimach ptaškow. Zachopił jo se wopšawdu ze spiwom Handrija Zejlera: »Gaž bóžemje ptaški kśě dawaś«, spiwany wót chora a Johanny (Heleny Bětnarjec), kótaraž jo głowna figura programa. Toś ten spiw ma něco z ptaškami cyniś, ale chtož tekst znajo, wě, až basnikarjeju se styska pó raju na njebju, aby měł tam pokoj wót žywjenja how na swěśe. To jo zacuśe stotysacow luźi w Nimskej, kenž śerpje na depresiju, ale za dobry pśichod to njepowěda. Johanna pśiźo pak z cuzby slědk do Łužyce, aby se w domowni nowu eksistencu natwariła. How wužywa inscenacija móžnosći techniki, dokulaž witanje do starjejšynego doma pokažu na sćěnje w slězynje jawišća ako film. Tak móžo SLA teke w małych zalach wustupiś, dokulaž licba trjebnych kulisow jo minimalna. Johanna »skocyjo« ako se groni z filma do jadnanja na jawišćo, což pomina se wjelgin kradosćiwe graśe źiwadłownice. Taki efekt jo mógał publikum w běgu wjacora hyšći někotare raze wobźiwaś. Wósebna dobrota togo graśa z filmom jo była, až balet jo rejował rownocasnje na jawišću a w filmje, což dawa za choreografiju Kornela Kolembusa wjele móžnosćow za kreatiwnosć. »Carnoběła reja«, kótaraž symbolizujo konflikt neoliberalnego towaristwa mjazy profitom a šćitom pśirody, jo za to dobry pśikład. Za wideowe filmy mamy se źěkowaś Michałoju Cyžoju. Wósebnje kreatiwny jo pak libreto Wita Bejmaka. Zwětšego jomu se raźijo, kabaret z tradicionalnym źiwadłom a tradicionalnymi spiwami zgromaźiś, a mimo togo pśechwataś. Tak groni Johanna raz: »Musym bamža zazwóniś«, pón zwóni smartfon dirigenta a muzikaliskego wjednika pśedstajenja, Andreasa Pabsta, a wón se rozgranja pó nimsku z Johannu. Pśipódla: Andreas Pabst spušćijo SLA. Togodla how: Wutšobny źěk za Wašo źěło w Serbach!

(1)

Sćěhowace bě so mi 7. nowembra w Choćebuzu stało a rysowach podawk hnydom na to w mejlce nadawkida­wa­rjej:

Krotko pó zeger 8:00 som šła k listo­wemu kašćkoju pśi ABC, aby jen pro­zniła, Tam jo był hyšći roznosowaŕ wót LR z kólasom.

Roznosowaŕ: »Hier, die könn’se auch noch kriegen!« (Jo mě napśeśiwo tyknuł dwa/tśi eksemplary Nowego Casnika.)

Ja: »Ich brauche nicht mehr Zeitungen, nur die, die wir bestellt haben.«

R: »Die sind übrig, was soll ich mit denen.«

Ja: »Ich brauche sie nicht.« A som listo­wy kašćik wócyniła, tam su byli wšykne casniki nutśi: pózdźej librowany a tej dwa aktualnej.

R: »Nehm’se die auch noch. Sie beschweren sich doch immer, dass ich zu wenig liefere.«

Ja: »Nicht zu wenig, sondern wenn, dann gar nicht.«

R: »Was soll ich mit denen?« Jo casniki roztergnuł a pśi tom, až jo šeł na tamny bok drogi, aby roztergnjone casniki do tuny za wótpadanki chyśił, jo mě pśiwołał: »Serska riś.«

Ja: »Ach, daher weht der Wind.«

R: (ducy wót tuny): »Wissen Sie was das heißt? Arschloch.«

Ja: »Ah, serbski teke hyšći rozmějośo a samo powědaśo.«

Na to jo se roznosowaŕ na kólaso sednuł a wótjěł.

Wót dalšnych juristiskich kšacow wótglě­dajom, gaž se toś ten pad politiski motiwěrowanego zranjenja/skśiwźenja wót źěłodawarja z roznosowarjom wu­gód­­nośijo a wón kaž teke źěłodawaŕ se pśi mnjo zagronijotej.

Budyšyńske iniciatiwy (2/11)

Ako su mě w ranej nazymje 1973 do Ludowego nakładnistwa Domowina kazali, som był narski: Za blidom na Sukelnskej su sejźeli Beno Kućank z rozšyrjenja nakładnistwa, dr. Pawoł Völkel ako šeflektor a wjednik nakładnistwa Měrćin Benada.

Mimo komuźenja jo šef wózjawił, až co LND naźěłaś kwalitatiwnu publikaciju wó serbsko-­łu­žyskich temach a až smějom a mam wugótowaś wobraze za nju. Pópšawem jo to gwězdna góźina za fotografa. Ale ned jo se zachopiło za nas styrjoch wjelike gódańkowanje wó tom, kak by deja­ła ta publikacija wuglědaś. Jo to měł byś wo­brazowy zwězk, fotowa mapa abo snaź kalendaŕ? Smy pak wšykne wěźeli, až jo tegdy ministaŕstwo za kulturu (Ministerium für Kultur HV Verlage) z pśicyn žarjabnosći zakazało, nowe kalendarjowe title na wiki daś. Ja sam som był cele nje­pśigótowany a som wopytał naraźiś wudawanje mapy­ z carnoběłymi originalnymi fotografijami. Z tym njejsom scełego wuspěšny był. Beno Kućank jo ako pśikład měł sobu wabjeński kalendaŕ ansambla SLUK z Bratislavy z rědnymi Słowa­ckami w słowakskich drastwach. Mě su se pó­pšawem jano te źowća spódobali, taki kalendaŕ njejsom kśěł fotografěrowaś.

Wót 22. do 24. oktobra 2019 jo se w měsće Oldenburg/Starigard (Holsteinska) wótměło mjaztym pěte zmakanje słowjańskich muzejow Nimskeje. Něźi 30 wobźělnikow jo dožywiło wurědnje organizěrowane zarědowanje. Mjazy nimi jo była kupka »Wendenfreunde« z Wendlanda, kótaraž jo take zmakanja pśed tśimi lětami póstarcyła. Z Łužyce su se wobźělili Andrea Pawlikowa ze Serbskego muzeja w Budyšynje, Torben Schmeiduch z Domowniskego muzeja w Dešnje a Werner Měškank z chóśebuskego Serbskego muzeja. Śěžyšćo zmakanja jo była archeologija srjejźowěka. Na to jo wusměrjona wětšyna fachowych pśednoskow na tych zmakanjach. Dr. Matthias Maluck wót Archeologiskego krajnego zastojnstwa Schleswig-Holstein jo pśednosował wó wurywanjach w muzejowej jsy Wikingow w Haithabu, kótaraž jo dostała 2018 pśipóznaśe ako swětowe kulturne derbstwo UNESCO. Dr. Sönke Hartz, zagronity za dokumentowy archiw Muzeja za archeologiju w groźe Gottorf, jo pśedstajił nejnowše slěźeńske wunoski wó tak pomjenjonej Oldenburgskej grobli. Direktor Muzeja za archeologiju w groźe Gottorf, dr. Ralf Bleile, jo zgromadnje z wědomnostneju radu Załožby oldenburgskego groźišća pśewjadł workshop na temu »Mjazy wědomnostnym pominanim a muzealnym pósrědnjenim. Kak zwěžomy wědomnosć a nosarjow muzealnych institucijow?«

Haida su lud Indianarjow z pódpołnocneje Ameriki, by­dlecych pśi brjogu Kanadiskich kupow Haida Gwaii a British Columbia a teke we wokolinje granicujucej z pódpołdnjom Alaski. Za cas prědnych zmakanjow z běłymi luźimi su Haida licyli až do 15.000 dušow, z tym su byli w pśirownanju z drugimi rodami Indianarjow z pśi­brjoga pódpołnocnego Pacifika w kuždem nastupanju bźezkonkurencna móc.

Epidemije jim njeznatych chórosćow, kaž poki, su zdeciměrowali populaciju Indianarjow w 19. stolěšu na pór stow. Tuchylu powěda rada ludu Haida wó něźi 2.500 pśisłušnikach. Haida maju swójsku rěc, kótaraž jo źinsa pśipisana do kupki izolěrowanych rěcow a njejo ze žedneju drugeju rěcu pśiswójźbna. Njejo śěžko wugódaś, až stej kolonizacija a christianizacija wjadłej do spěšnego wóteměranja rěcy a kultury Haidow dla dominance engelšćiny. Licba aktiwnych powě­darjow rěcy haida fluktuěrujo źinsa wót 30 do 50 luźi pó wšakich žrědłach. Rěc haida stoj na cerwjenej lisćinje wobgrozonych rěcow, kaž tuder dolnoserbšćina.

Haida wobstoje z dweju rodo­wu: wronow a hodlarjow. Spomnjeśa gódne jo, až manźelstwa su byli móžne jano mj­a­zy­ kupkoma, nic pak w sams­kej kupce. Druga typiska kakosć Haidow jo tak pomjenjony dłuj­­ki dom, wótergi ga jo 40 do 50 luźi w takem domje bydliło, a charakteriske su teke wusoke totemy prědk tych domow.

Zachopjeńk decembra 2019 jo w Barlinju do nimjernosći wujšeł Měto Pernak, luź, ako jo z njewšednym angažementom se zasłužył nejwušu cesćownosć a toś su jogo w casnikach a casopisach južo słušnje wopomnjeli. Pśi tom su znosyli radnu licbu kamuškow do mozaika žywjenja, kótarež jo se zachopiło 1938 a jo wóstało do kóńca połne dožywjenjow a njewomucnego źěła. Kśěł tomu wobrazoju dodaś někotare wósobinske dopomnjeśa.

Zamrěty pak njejo se zaběrał jano z kulturu a stawiznami, ale teke z rěcu. Swóju wědu wó serbšćinje, wósebnje wó tej pódwjacornej, błotojskej, jo mjazy drugim ako pśedsedaŕ Maśice Serbskeje, cłonk źěłoweje kupki »Serbske perikopy« a Dolnoserbskeje rěcneje komisije dalej dawał. Ako źinsajšny powědaŕ togo slědnego gremiuma som jomu za to z cełeju wutšobu źěkowny. Pódla teoretiskego źěła z rěcu pak jo Měto Pernak, laureat myta Ćišinskego, lubował kreatiwne wobchadanje z njeju. 1966 jo chapjał swětowu poeziju do dolnoserbšćiny pśestajaś: Rutebeufoju a Baudelairoju jo rowno tak ako Žukowskemu a Puškinoju serbski jězyk pśispórał. A kaki ten jo był lasny, wiselny a chytšy! Wó tom znanje młoge wudaśa casnikow a casopisow a wót Kita Lorenca zestajony zešywk rěda Serbska poezija.

»Źěkujom se Bronisławoju Piłsudskemu, až wón jo se mě wusunuł a se mě stawnje wuswa« – to jo slědna sada knigłow, kótarež mógu teke słužyś ako zaběra nic jano wědomnostnego źěła Goźlińskego, ale teke žywjenja Bronisława Piłsudskego. Cytajucy roman »Akan« som stawnje měła zaśišć, až kuždy raz, gaž som mysliła, až něnt som blisko, južo na pśiducem boku, jo mě Piłsudski wuběgnuł, jo se zgubił, jo se schował w jadnej pótajmnej kurjawje. Take něco jo se stało na wjele rowninach. Piłsudski jo měł na kuždy pad komplikowanu wósobinu, kótaruž jo awtor wjelgin derje reflektěrował w swójom źěle. Wón jo był teke njewšedny cłowjek, kótaregož njamóžoš jasnje pógódnośiś. Te knigły su roman, wěrnosć ga se změšajo z literariskeju fikciju, a typiske kakosći głownych figurow, jich zacuśa a zaźaržanja, jo Goźliński napisał mj. dr. na zakłaźe listow a knigłow Piłsudskego. Zespódobał jo se mě ten w casu a rumje skokajucy roman wó Bronisławje Piłsudskem, bratšu pólskego maršala Józefa P., pitśku ignorěrowanem w Pólskej, ale pśipóznatem na swěśe, jomu ga se groni Bronisław Piłsudski – wjeliki slěźaŕ indigenego luda Ajnow.

Bronisław jo był ten nejstaršy ze styrich Piłsudskich bratšow. Źiśetstwo a młodosć jo pśežywił w Litawskej, jogo maś ga jo wjele gruntow wobsejźeła a nan jo se z handlom žywił a jo měł na pśikład jadnu drožkowu firmu we Wilnje. W lěśe 1886 jo Bronisław zachopił studium pšawnistwa w  Sankt Petersburgu. Tam jo w prědnem lěśe póznał Aleksandra Uljanowa, staršego bratša Lenina, kótaryž jo pśistupił towaristwoju »Wóla luda« (Народная воля). Wóno jo kśěło cara wótpóraś. Aleksander Uljanow jo był teke jaden z organizatorow atentata na »kejžora Rusojskeje, krala Pólskeje a wjelikowójwodu Finskeje« Aleksandra III. Piłsudski jo kaž wjele drugich studentow-cłonkow »Wóle luda« padnuł do popajźeństwa w lěśe 1887 a  bu k smjerśi zasuźony, což su pótom na zakłaźe wusokich pjenjeznych pokutow na 15 lět na wupokazowanje (tak pomjenjonu konfinaciju) na połkupu Sachalin změnili1.

»To je krótczé, to je dłudżé, to kaszëbskô stolëca« – to su prědne słowa drje nejwěcej znatego ludowego spiwa Kašubow. Jano w Kašubskej? Ně, w cełej Pólskej znaju ga »kašubski alfabet« (kašubski Kaszëbsczé nótë, pólski Alfabet kaszubski abo Kaszubskie nuty). Ale co to ma na se, w kraju, źož njepłaśe Kašuby až do źinsajšnego ako pśipóznata etniska abo narodna mjeńšyna?

Bźez cwiblowanja jo, až Kašuby južo dłujko wěcej njejsu mógali ze swójeju kulturneju identitu we takej lichośe žywe byś, ako pó padnjenju zeleznego zapowjeska w lěśe 1989. Móžomy samo wó «kašubskem wózroźenju« powědaś. Pšawniski wiźone se Kašuby jano na bazy jich rěcy šćitaju – powěda se wó »regionalnej rěcy«. Fokus stakim na rěcy lažy a to hyšći pśed woplěwanim kulturnych nałogow. Dajo wšak jaden element, z kótarymž móžomy wobej faktora šykownje ze sobu zwězaś: muziku. Wóna tak a tak jo kšuty wobstatk kašubskeje identity a jo se wopšawdu kontinuěrujucy celebrěrowała. Ironiski jo, až jo tomu tyła wobstojnosć, až jo komunistiska ludowa republika Pólska kašubsku rěc na dialekt zdegraděrowała. Su se w bogatej licbje wózjawili słowniki a publikacije wó »kašubskem dialekśe«. Dokulaž su w komunizmje folkloru pódpěrowali a propagěrowali, su se rowno dialekty mógali w spiwnej formje na jawišćach Pólskeje prezentěrowaś. Źinsa jo stojnišćo kašubskego ako dialekt wětšy źěl passé. Wucynki su pak weto hyšći do wěsteje měry dłymoko zakórjenjone – teke w kašubskej zgromadnosći samej. Pśedewšym młodej generaciji su bóžko to »kašubske byśe« z wjelikim wuspěchom zagnali. Pśeśiwo tomu slědne dwaźasća lět aktiwnje wójuju. Etablěrowanje šulskego systema wubuźujo wjeliki zajm, tak až licba źiśi, kótarež wuknu w šuli kašubski, sega pśecej bližej 20.000. Tendenca stupa lěto wob lěto! Za rewitalizaciju kultury a rěcy jo wšak jeje witalita wažna, howac grozy tšach, až se Kašuby ako wěsty part atrakcije a žywy muzej pód gołym njebjom pśenjeroźiju.

BERND PITTKUNINGS