Tutón wobraz sym za swoju wnučku namolowała. Při tym saham do swojich systemowych figurow wróćo a dam jim zhromadnje přez wichor barbow rejować. Runje tak kaž citaty słónca a njebja, su rejowarjo so pohibowace dypki zakótwjenja we wichorje barbow.

(Wšo dalše rady wšěm tym přewostajam, kotřiž sej wobraz wobhladaju.)

NAŠ TITULNY WOBRAZ:

Maja Nagelowa – »We wichorje«, 2018, wolij na płatnje, 70×50 cm

Měnjenja a reality

Wědźach 1982, zo zajimowaše so tehdyši awstriski zwjazkowy kancler dr. Rudolf Kirchschläger jara za fotografiju. A z nastawacymi galeristami a wobsedźerjemi »Bauhaus« z Klosterneuburga wón fotowu prezentaciju pod titulom »Nětčišosć« na nohi staji. Zadźiwa mje jara, trochu z njedowěru, přeprošenje prezidenta na rozmołwu, kotrež mi galerist sposrědkowa ... Tehdy běch nimale bjez rěče, kak so wobaj w fotografiji z NDR wuznawaštaj a zo pomjenowaštaj twórby wot P. Leske, U. Kohlsa, E. Schutta abo Th. Billhardta. Tež mje »do toho rjadu« zarjadowaštaj. A z fotami!

Při tajkich přiležnosćach rěči so wjele (bohužel so mało fotografuje). Pobjesadowach wo tym, zo njemóžeš w redakciskich stwičkach w socialistiskim Lipsku wěrić, zo słuša jedyn disident (awstrisce: Sandler) na schodach do zabawjenskeho parka Wienskeho Pratera do měšćanskeho wobraza idyliskeho swěta a zo nochce w zwjazku »Wien« Lipšćanskeho nakładnistwa VEB Blockhaus-Verlag 1983 wuńć. Mějach »připadnje« fotografiju w aktowce. Knjez Kirchschläger zapisa sej noticku do serwjety.

Tež naše stawizny

W lětach wot 1984 do 1986 kiwaše mi zbožo a smědźach za publikaciju Srjedźoněmskeho nakładnistwa Halle-Lipsk Lipšćansku sukelnicu fotografować. Přewodny tekst napisa Bernd Weinkauf a kniha wuńdźe 1987. Při tym sym mnoho dožiwił, tež njefotografowanych wěcow.

Na kóncu fotowych dźěłow so sta, zo so hudźbnikaj po wustupje w zapadnym wukraju do NDR njenawróćištaj. Tole pohnu Srjedźoněmske nakładnistwo tule wotćišćany list napisać.

Mi bě napadnyło, zo měješe zarjadnistwo sukelnicy w dobje NDR dobry archiw z dokumentami a wobrazami. Tohodla so dźiwach, jako so moja próstwa wokoło 1992 wotpokaza, zakaz (hlej list a foto) zběhnyć. Mi so zda, zo je to njerjany časowy dokument, za tych, kotřiž su wotešli, a za towaršnosć.

GERALD GROSSE

přełožk: KATRIN ČORNAKEC

Jeje nastaće a jeje změny

Nastaće

Prěnju wersiju ody »Na serbsku Łužicu« zapisa Handrij Zeler jako student w Lipsku 24. awgusta 1827 do tamnišeje rukopisneje Serbskeje Nowiny z čisłom 18. K tomu pohnuli su jeho po mojim sudźenju tři motiwy. Jako prěnje zajim jeho sobustudenta Hendricha Awgusta Krygarja za zažne stawizny Serbow, štož so w jeho elegijomaj w heksametrach »Tomu serbskemu towarstwu« a »Wěšćenje« wotražuje.1 Zdruha bě Zejler w nalěću 1827 w Lipsku wostał a wje­seleše so na wopyt domizny po jednym lěće w Michałskich prózdninach. Třeću, bjezposrědnju přičinu přeradźa sam w lisće Františekej Ladislavej Čelakovskemu samsny 24. awgust 1827: »Dokelž jedyn duchomny njedušnik ... přećiwo serskej rěči tak njezdobnje zaspěwać so zwažił je, da staj mje knjezaj proto­notar Klien a Handr. Lubjenski w Budyšini žadałoj, tutemu hłupemu škrěčatemu sołobikej skerje a lěpje pósk zatykać a ’ho z toho štomika na smjeće (smetiště) sadźić. To je nětko moje najprjeńše dźěło.«2

Jedna so wo nastawk serbskeho fararja Jana Křesćana Rychtarja (1793–1856) ze Złokomorowskich kónčin we wědomostnym časopisu »Neues Lausitzisches Magazin« 1826 »Die wendische Sprache in Bezug auf Staat, Kirche und Volks­bildung«.3 W nim argumentuje, čeho­­dla měła so serbska rěč z cyrkwinskeho žiwjenja Łužicy wutłóčić a wopisuje, z kajkimi srědkami móhło so to docpěć. Šamale poniža w nim swoju maćeršćinu: »Hižo tohodla dyrbi so njedospołna mjenować, dokelž duchowny w njej wšě maćizny nabožneho přednoška wobdźěłać njemóže, hdyž jej samo słowa za proste předmjety a zapřijeća wšědneho žiwjenja pobrachuja, kak dyrbi hakle słowa dodać za wuměłstwo a wědomosć? – Nima ani swójske wurazy za ličbje sto a tysac, ani swójske mjeno za štom, ani pomjenowanje za wótčinu njeposkića, kak hakle za aritmetiku, přirodowědu, zemjepis a kóždužkuliž wyšu wědomosć.«4

W sćěhowacym přinošku chcu rozłožić, što je mje pohnuło 2011 prěni raz do Łužicy přijěć. Jako sćěh nastachu 2014, 2015 a 2019/2021 tři mjezynarodne wuměłske projekty, při kotrychž 49 načasnych wuměłčow a wuměłcow z wobłukow tworjaceho wuměłstwa, literatury a hudźby sobu skutkowaše resp. 15 awtorkow a awtorow z třoch krajow (Awstriska, Němska, Słowjenska) komentary za projektowe katalogi přinošowaše.1 Za poradźene přewjedźenje we wšěch lětach bě z wulkeho dźěla Załožba za serbski lud zamołwita: W zmysle basnje Bertolta Brechta »Fragen eines lesenden Arbeiters« słuša mój wutrobny dźak tamnišej zamołwitej Ance Němcec. Jako iniciator projekta chcu so tež wšěm wobdźělenym zjawnym a priwatnym institucijam2 kaž tež nadrjadowanym zastupnikam krajow a zwjazkow w Němskej, Słowjenskej a Awstriskej za přewostajenje rumnosćow a financne srědki dźakować, bjez kotrychž njeby realizowanje krajow přesahowaceje kulturneje wuměny móžne było.

Jednanje čłowjekow je wot dopomnjenkow wobwliwowane. Slědujemy přikładam, žedźimy so za złotym časom prjedawšich (dźěćacych) rajow abo za zańdźenymi, jako ideal předstajenymi politiskimi systemami, kotrež so we wšědnym dnju jako njekmane wopokazachu. Peter Handke na př. zasadźowaše so ze swojeje w Francoskej woleneje domizny w knize »Abschied des Träumers vom neunten Land« (1991) za wobstaće Juhosłowjanskeje3 a dósta wot Draga Jančarja, spisowaćel kaž wón a byrgar woneho »wusonjeneho kraja«, hnydom wotmołwu w »Poročilo iz devete dežele – Privid in resničnost« (1991) (Rozprawa z dźewjateho kraja – mylenje a woprawdźitosć). Jako zachadźachu 1996 we »wusonjenym kraju« wot Južnych Serbow naškarane bratrowske wójny, pisaše Handke swoju pućowansku rozprawu »Eine winterliche Reise zu den Flüssen Donau, Save, Morawa und Drina oder Gerechtigkeit für Serbien«. Jančar wotmołwi jemu z »Misijonar in njegova pravičnost« (1996; Misionar a jeho sprawnosć), samo z dźensnišeje časoweje distancy čitanja hódna korektura idealneho wobraza.4

»70 Mahlerische An- und Aussichten der Umgegend von Dresden« je titul 1820 wudateje knihi nakładnika Johanna Christopha Arnolda. W prěnim wudaću běchu wobrazy z němskim pomjenowanjom titula a w dalšim (1822) z přidatnym francoskim wuhotowane, štož na to pokaza, zo běše nakład wuspěšny a kniha požadana. A tele wobrazy wužiwachu so zdobom tež za dalše knižne wudaće »Merkwürdigkeiten Dresdens und der Umgegend« (1926), pućowansku ručnu knihu Sakskeje Šwicy wot Wilhelma Augusta Lindauwa (1774–1849). 70 litografijow je hač do lěta 1818 nastało, to rěka, zo běše Ludwig Richter tehdom 15 lět młody, z čimž je sej wjele chwalby a připóznaće zdobył, tež wot rysowarja a kopororytwarja profesora Carla Awgusta Richtera (1770–1848), swojeho nana. So wě, zo běše nan swojemu synej při prěnim tak wobšěrnym wuměłskim dźěle k pomocy. »Na kóncu dósta nan kóždu platu do rukow, zo by ju zdźěla retušěrował abo zdalenosć punktěrował a skónčnje wšitko wužrawał«, dopomni so syn.

Přinošk składnostnje wosebiteje wustajeńcy »Barby daliny. Moler Ante Trstenjak a Łužiscy Serbja« (20.9.2020–9.5.2021) w Serbskim muzeju w Budyšinje

Jako kuratorka Wuměłskeje galerije Maribor (Słowjenska) přihotuju prawidłownje přehladki na zakładźe našeje zběrki. Wona wobsteji z twórbow słowjenskeho tworjaceho wuměłstwa a wopřija mólby, skulptury, dźěła na papjerje, fotografije, instalacije a wideja.

Při rešerši a přehladanju materiala za jedne naprašowanje storčich stajnje zaso na seriju Serbowkow, »Lužičanke« mjenowane, słowjenskeho molerja Ante Trstenjaka (1894–1970). Dokelž wobsedźimy wjele druhich twórbow wot njeho, wahach husto, što móhła wuzwolić, zo by so wuměłc optimalnje prezentował. Často wupytach jednu do dwě monotypiji Serbowkow. Wone běchu tak rjane, ale tež cuze a potajne!

Kóždy króć zaběrach so trochu z Łužicu a spytach zrozumić, kotry woznam je čas we Łužicy za Trstenjaka měł, cyły wobraz pak njezamóch dodnić. Čehodla je wuměłc 1961, jako běše w Mariborje žiwy, seriju Łužičankow zhotowił? A čehodla wužiwaše grafisku techniku monotypije, kotruž do toho wužiwał njebě? Buchu wobrazy na zakładźe eksaktnych skicow zhotowjene? Jeli haj, dźe so wone chowaja? Štó běchu modele? Kak hodźi so mnohotnosć drasty rozkłasć?

»Křinja« 1976 do 2005 (11/11)

Njezadźiwa, zo su tute lěta moje dźěło jako fotograf wobwliwowali. Najrjeńšo pak běše, zo mějach začuće, moje dźěło je trěbne a so waži. To njebě a njeje w našej branši samozrozumliwe.

Muzeje, priwatnicy, archiwy, hrody abo pokładownje zmóžnichu mi přistup do swojich magacinow a schowanych zběrkow, zdźěla bjez dowolnosće, dokelž chcychu rady ze swojimi eksponatami w nasćěnowej protyce »Křinja« zastupjeni być. Někotre wěcy, kiž smědźach z ćmowych regalow wzać, běchu pozdźišo tón »hit« we wustajeńcach a so wědomostnje wobdźěłachu.

Tu zwobraznjena postawa swjateje Hany samotřećeje słuša do stareje cyrkwički w Radworju a je jedyn z pokładow, kotrež buchu w 1960tych lětach z wěstotnych přičin přeměstnjene a zdźěla w njedosahacej měrje dokumentowane. W fundusu tachantskeje pokładownje pod dohladom dr. Siegfrieda Seiferta smědźach postawu 1989 fotografować. Šćěpan Delan, pozdźišo farar w Radworju, je na zakładźe přirunanja čornoběłych fotow a mojich fotow za dokumentaciju wo starej cyrkwičce w lěće 2000 postawu spóznał a swjata Hana so do Radworja nawróći.

W běhu časa sym wjele wo swojej łužiskej domiznje a jeje pokładach nawuknył. Při tym dyrbju přiznać, zo naby někotryžkuliž eksponat přez moje wašnje fotografowanja wuznam »drohoćinki«, byrnjež poprawom žana njebě. Přiwobroćich so na přikład narodnym drastam, kotrež so wjace njenoša. Na to je mje dr. Lotar Balke storčił a mi wotpowědne eksponaty z křinjow spřistupnił resp. wobstarał.

Wot nadawka k wobskóržbje (10/11)

Wšědny dźeń w fotografiji njeje jenož lute tworićelstwo, ale ma wjele z organizaciju, jězdźenjom, wadźenjom, wězo z dobrymi idejemi a podpěraćelemi činić.

K mojim najlěpšim pomocnicam we wobłuku łužiskeje fotografije słušeše wjednica muzeja »Alte Pfefferküchlerei« we Wósporku, Irmgard Wenzelowa. Wona je mje při patentnym sudnistwje NDR wobskoržiła. Sudnistwo je skóržbu přećiwo priwatnej wosobje wotpokazało a na LND přepodało. Njewěm, kak je to tehdom wušło. Nimale zmužiće sym skóržbu jako nastork wzał, zo bych so k njej na puć podał. To je so wupłaćiło, wona je mje pozdźišo husto podpěrała. Běše z wašnjom, zo na dnju załoženja NDR wokrjesy a organizacije zbožopřeća a małe dary do Berlina sposrědkowachu. Za Budyski wokrjes abo Domowinu je knjeni Wenzelowa wuměłsce napodobnjene nowolětki zhotowiła, kotrež sym jako kalendrowy wobraz wužiwał.

Ćeže pak mějach z načolnikom Budyskeho Měšćanskeho muzeja w lěće 1987, kiž nochcyše mi eksponaty wupožčić. Nochcyše wěrić, zo so wone jednorje přez škleńcu witriny fotografować njehodźa. Hakle po wobšěrnym listowanju z ministrom za kulturu so hara skónči.

Bjez prócy – žane foto (9/11)

W zwisku z festiwalom 1972 měješe LND wotpohlad, portret Měrćina Nowaka-Njechorńskeho we wulkim formaće wozjewić. To běše za mnje dobra přiležnosć so ze zajimawej wosobu do zwiska stajić. Nochcyše so w swojim ateljeju fotografować dać, ale radšo na zahrodźe w Njechornju, štož njebě žadyn problem. Krótko po tym je so moler na Domowinu abo nakładnistwo hóršił a wozjewjenje fota najprjedy zakazał.

Při swojim wopyće běchu mi tehdom durje do ateljeja napadnyli. Běše to wulkotny drjewjany wudźěłk a srjedźa běše znamjo Nowaka-Njechorńskeho: rězbarjene lipowe łopješko. Dokelž lubuju detaile w fotografiji, chcych »něšto z toho činić«. Ale wón měješe něšto přećiwo tomu.

Pozdźišo, jako dźěłachmy na Křini dopomnichmoj so z Geratom Hendrichom zaso na wone durje. Hendrich je so ze sotru Nowaka-Njechorńskeho rozmołwjał, kotraž při nim přebywaše. Wona měješe zakaz za přehnaty. Přeradźi nam dźeń, na kotrymž so jeje bratr do Budyšina poda a so hakle z poslednim busom nawróći. To smój sej tam dojěłoj, techniku natwariłoj a durje fotografowałoj. Cyle derje mi při tym njebě.

Znamjenja časa (8/11)

Poprawom by derje było, titul rjada wo zhladowanju na wobrazy raz wobroćić. Potajkim by rěkał: Wobrazy mojeho puća. Wjace hač połsta lět sym časy a podawki ze swojimi wobrazami přewodźał. Wosebje napadnje, zo maja wěcy, kotrež njejsym w 1960tych a 1970tych lětach jako hłowne temy fotografował (prajachmy tež: »To njeje zwobraznjenja hódne.«), dźensa jako dokumenty a napohlady swoju woprawnjenu hódnotu a kedźbnosć zbudźeja.

1950 je znaty łužiski fotograf Kurt Hajna prezidenta Wilhelma Piecka z holcu w katolskej narodnej drasće na rukomaj fotografował. Holca bě dźowka hibićiweho redaktora Noweje doby a woblubowaneho braški při programach Serbskeho ludoweho ansambla Bena Šołty. W lěće 1980 wopyta prěni němski kosmonawt Sigmund Jähn Budyšin a Beno Šołta běše měnjenja, zo měła so nětko jeho wnučka w samsnej drasće a w samsnej pozy z wysokim hosćom fotografować dać. Tole je woprawdźe přikładnje organizował. Fotografojo su poprawom jara dźakowni za tajke »organizaciske wukony«.

Dóńty (7/11)

Jürgen Maćij pisa jako wudawaćel knihi »Wobrazy z Łužicy« (LND, 2016) k mojim wobrazam: »Wón chce swoje wobrazy ćišćane widźeć.« Tole trjechi a je mi pohon.

1978 sym foto kanony z běłym hołbjom (jako symbol měra po Pable Picassu) na twjerdźiznje Wartburg pola Eisenacha fotografował, štož so ći takle wšědnje njeporadźi. Wo wobrazu so diskutowaše a wobhladowaše so jako symbolowy wobraz, ale njebu ženje wozjewjeny. Wulke wobrazowe agentury njemějachu žadyn zajim na nim.

We wěstych wotstawkach organizowaše DEWAG (wabjenska agentura NDR) wubědźowanje za fotografiju. Mytowane fotografije wužiwachu so za ćišć plakatow a dobre fotowe mapy abo tež za statne wuměłske wikowanje. K tomu přeprosychu někotrych fotografow a kóždy měješe tři dźěła zapodać. Za to sy sto hriwnow dźěłoweho honorara dóstał a 500 hriwnow při přiwzaću wobraza, štož běše za swobodnje tworjacych tehdom cyle šwarny pjenjez. Wone wubědźowanje wotmě so 1983, w času, hdyž rozsudźi NATO wo dalšim brónjenju a hdyž zaměstnichu so sowjetske rakety w lěsu blisko Hornjeho Wujězda. Z mojej fotografiju »Wójna a měr« chcych trochu na tajke zjawy skedźbnić. Jury pak njeje foto přiwzała, za to pak wone wo ptačim kwasu we Wotrowje 1979. Snano k změrowanju mojeje łužiskeje duše. Motiw bu ćišćany a přez wuměłske wikowanje rozšěrjeny. Lěta po tym sym jón pola nowinskeho swjedźenja w Florenzu wuhladał. Hesło »ptači kwas« přełožowar po zdaću w italskim słowniku našoł njeje. Tam steješe »Póstniski přećah w Sakskej pola Budyšina«.

Zmylki (6/11)

Něhdźe kónc 1970tych lět dósta so swět pisanych wobrazow tež do wuchoda, do telewizije abo jako barbna fotografija do wobrazowych zwjazkow, štož bě tehdom za nas komplikowane a drohe.

Tak nasta ideja, mapu z barbnymi plakatami serbskeje Łužicy nadźěłać. Měnjachu, zo njetrjeba wšo tak »šikwane« a ludowe być. A ja mějach tež swoje naroki na tute wašnje fotografowanja.

Tak nastachu ideje a so fotografowachu. K tomu słušeše zerzawjene lipowe łopješko z rozpušćeneho železa, kotrež bu we wuměłskej kowarni w Židźinom ekstra za foto zhotowjene. Chcych ze symboliku lipoweho łopješka, z kotrehož staroba a žiwjenje hladatej, k přemyslowanju pohnuć.

A tak móžeš jako »naškarak« tež zmylki worać. Dokelž běch wot zerzawjeneho lipoweho łopješka tak zahorjeny, sym je na spodobne kalendrowe łopjeno přeměnił, štož bu w nakładźe wjacorych dźesać tysac eksemplarach ćišćane a mój poprawny wotmysł dospołnje na hłowu staji. Tak so nětko nadźijam, zo to w 30 wudaćach »Křinje« nichtó njenańdźe. Ale to je wosud abo tež zbožo tajkich wudaćow, zo so će po lětdźesatkach prašeja: »Čehodla sy to tehdom takle fotografował?« Tomu přeco hišće tak je.

Zajimy (5/11)

Za 1981 přihotowaše Institut Goetheho w Parisu wustajeńcu wo ludowym wuměłstwje w Němskej. Za to mějachu so šěsć fotografijow z dotal wušłych Křinje-kalendrow jako přikład serbskeho ludoweho wuměłstwa wužiwać, mjez nimi foto knjeni Tilichoweje. Wot originalnych diasow dyrbjachu so papjerjane kopije 80 × 80 cm zhotowić. Šwarna wěc! Při tej składnosći zhonich, zo kupuje Institut Goetheho kóždolětnje cyły retomas Křinjow ze sortimenta tworow němskeho knihikupstwa a je po cyłym swěće rozdźěluje.

Skeptiske optimisty (4/11)

Se wě, až smy wuźěłali za naš kalendaŕ koncepciju a plany. Chylu smy pśi tom woplěwali wěstu směšnu strategiju: W LND ga su měli (a snaź maju tam źinsa hyšći) tak pomjenjonu »radu słoda«. Gremijoju som musał eksponaty pśedstajiś, aby cłonki je mógali pógódnośiś ako gódne za fotografěrowanje. To njejo nic za mnjo było.

Z Geratom Hendrichom smej wjelgin malsnje wupytnułej, až buźomej pśez lěta trjebaś zwězkarjow w muzejach, archiwach abo priwatnych zběrkach, kótarež pokazuju nam wobstatk łužyskich drogotkow a wupóžycuju nam eksponaty za fotografěrowanje. To pak jo rowno na zachopjeńku śěžko było, wótergi su to wótpokazali. Pśicyna: Prědny kalendaŕ njejo hyšći pśedlažał a njejsu se našo pśedewześe mógali pśedstajiś. Pó 1976 jo to bywało wjele lěpjej. Tegdy njejsmy ale žeden cas měli, dokulaž jo se śišćaŕnja pśedłogi z pśedběgom pśisamem tśich lět pominała.

Pódobnje njejsom w 1970tych lětach měł žednu gluku z tachańskeju pókładownju sw. Pětša w Budyšynje. Njejsu mě kśěli tam fotografěrowaś daś a teke njejsu kśěli nic wupóžycaś – z wěstotnych pśicynow, ako su gronili. Tegdejšy tachański faraŕ dr. Rudolf Kilank jo rad kśěł, aby w Křini wujšeł pśinosk wó biskupje Wóskem (1692–1771). Ale wuměłski kalendaŕ bźez fota njejo móžny! Stakim jo Kilank ako priwatna wósoba w pókładowni drogotne wopismo wót 1744 wupóžycył a do swójogo bydlenja pśinjasł. Tam som natwarił swóju techniku. Wobraz jo musał nastaś w dopołnje śamnem rumje, dokulaž su błyskowe aparaty jano mału kapacitu měli. Daś to źinsa hyšći něchten rozmějo! Myslim se, až jo se dr. Kilank cuł ako w krimiju, źož njeknicomniki we jśmě originalne wuměłstwo wuměniju.