Toś ten dopis se póśěgujo na pśinosk Christiany Piniekoweje wó njelubosnych a ranjecych tšojeńkach w zwisku z pšašanjami serbskeje (wendisch) identity a jeje wótgódnośenja (R 03/2020). Pó cytanju togo artikla som se teke ja zasej jasnjej na take tšojeńko spomnjeła, nejpjerwjej krotko a zwjeršnje, ale jo mě pón cesćej zasej do wědobnja stupało.

Som pśed žednymi lětami była pla gójca za ortopediju (w Chóśebuzu), bóžko som jogo­ mě zabyła. Wón jo mójej noze pśepytował a pón naraz na »humoristiski« part wugronił: Da haben wir ja einen klassischen wend´schen Plattfuß! Ja som była kaž derjona. Kak móžo taki kubłany luź take něco groniś! Njejsom mógła nic k tomu pśispomnjeś. Mě jo se rěc zatykała a rownocasnje jo mě někaka njedobra zacuwatosć do brjucha stupała. Lěta su pśejšli, som tu wěcku někak zabyła, abo lěpjej gronjone zagnała. Ale kaž rowno dožywijom, jo hyšći »žywa«. To groni: Pódwědobnje jo mócne a nic njezabydnjo. A wóstanjo pśecej zasej pšašanje: Co jan su nam (wšyknym, nimskim, serbskim, drugim ...) historija, politika a kultura, mysle­nje, cłowjeske byśe a eksistenca ako taka napórali a nadalej (wšuźi na swěśe) napóraju, mimo tych »wjelikich« wójnow?

Skóro (8. septembra) móžo prof. dr. sc. phil. Dietrich Scholze-Šołta, wót septembra 1992 do janua­ra 2016 dłujkolětny direktor Serbskego instituta, swěśiś swój 70. narodny źeń. Z toś tym ju­bilejom glěda wón rowno­cas­nje slědk na pśisamem pěś lět na wuměńku. W tom casu jo lite­rarny wědomnostnik, pśestajaŕ a lektor dalej kradu aktiwny był na swójom fachowem pólu.

1950 w Budyšynje naroźony Dietrich Scholze njepóchada ze serbskeje familije a jo pó abiturje nejpjerwjej pśełožowanje (Sprachmittler Polnisch/Russisch) w Barlinju studěrował. Pó rěcywědnem a polonistiskem diplomowem źěle jo se wósebnje z pólskeju literaturu zaběrał. Na toś tom pólu, lěcrownož něnt ze stawizniskim wusměrjenim, jo nastała jogo disertacija (1980). Teke z habilitaciju w lěśe 1988 jo wóstał tomu śěžyšćoju zwěrny: »Polnische Dramatik im 20 Jahrhundert: Traditionen – Poetiken – Wirkung« (wěcej k tomu gl. Franz Schön: Dietrich Scholze-Šołta zum 65. Geburtstag, w: Lětopis 62 (2015) 2, b. 163– 166).

Za dłujkolětnu polonistisku źěłabnosć jo D. Šołta 1999 wusoke statne cesćenje, ryśaŕsku kśicu Zasłužbowego rěda Pólskeje republiki, dostał.

Serbskej rěcy a tematice jo Dietrich Scholze-Šołta se pśiwobrośił wót 1980tych lět. Južo 1986 jo chopił statkowaś ako redaktor sorabistiskego casopisa Lětopisa (tegdy za rěd D: Kultura a wuměłstwo). Pózdźej – wót drugego zešywka 1993 až do 2015 – jo był jogo šefredaktor. W tom lětźasetku jo załožył swój pśiběrajucy sorabistiski profil. Toś jo se mógał 1991 wuspěšnje procowaś wó pśistajenje w nowem (k prědnemu septembroju nowo załožonem) Serbskem instituśe, pópšawem ako wjednik tegdejšego wótźělenja »Kulturne a socialne stawizy«, ale skóńcnje ned teke ako institutny direktor. 1997 su jogo dodatnje za honorarowego profesora za sorabistiku na Lipšćańskej uniwersiśe pówołali.

rozsuźijoš wó tšawje

wó mucnej tšawje na rowje

njewoblutujoš, ow ně

maš ga pśecej pšawje

pó tych měrach w twójej głowje

małučko jan cyniś trjebaš

zdychujoš a zewaš

te měry su tak niske

dno jo kradu bliske

w chłodnem wětšyku

wše te spła se machocu

a pśez row se chrapocu

njewiźone łdzy do gjaršyje

a njezgódny wětšyk dujo

a mało to śi gnujo

rozsuźijoš wó słowje

wó pórostku na rowje

njenapinaš se, ow ně

wšo za tebje derje

wšo za tebje derje

sy na mucnej cerje

do proznego jan glědaš

zdychujoš a zewaš

Źilka

Za słowjańske pśijaśelstwo wabje w dolnoserbskem spiwniku słowakske, pólske, česke a morawske (Bóleraz; Błotka lube; Njebjo, zemja radosć ma; Běžy wóda), za dobre susedstwo nimske (Pójź, wutšoba buź wjasoła) a za globalizaciju awstriske a italske spiwanja (Śicha noc; Ow ty wjasoły). Teke na twórby nimskich a serbskich klasikarjow ako Friedrich Schiller (Młoźeńc tam pśi rěce sejźi), Mina Witkojc (Gaž wětšyk dujo), Juro Surowin (Ach, mója góla, ty zelena) a duo Handrij Zejler/Korla Awgust Kocor (Anka, buź wjasoła) njejstej wudawaŕ a lektor Fabian Kaulfürst zabyłej. Zejler a Kocor stej dobry pśikład za to, až móžo wuměłski spiw z casom ludowy bywaś, a to něga a źinsa, kaž: »Zagraj nam rejku« Jana Pawoła Nagela, abo »Sy ty Serb« Fryca Rochy a Manuela Semischa. K tomu su »Die Folksamen« melodiju komponowali.

We swójom awtobiografiskem romanje Der Laden wopisujo Erwin Strittmatter zaśěgnjenje prědnego fotoaparata do swójego źiśetstwa wjaže: Ku gódam dostanjo tak pomjenjonu Ernemann-boksu darjonu. Něto ma cłonkow familije wótmólowaś: Bratš Heinjak stupijo se pśed psowu budku. Bratš Tinko pozěrujo ze suprosneju rampu a sotša futrujo gołubje. Nan wjeźo kónja z groźi wen, mama źaržy kózu ze štrykom. Za toś tymi insceněrowanymi wobrazami štycy žycenje mamy, pśed wujkom w Americe tšošku se wjelicaś, kak derje wóni žywe su.

Cytaš-li w knigłach Der Laden, nazgónijoš, kak Strittmatterojc žywjenje napšawdu běšo: twarde, sprocniwe, z mało komfortom. Wšedne žywjenje we Łužycy.

Spiwnikej »Dolna Łužyca spiwa« jo se ceła kopica nowych spiwow dodała. »Naša Anka źinsa doma njejo«, »We tych akacijach tam«, se wě ta »Annemarie« a dalšne spiwy how namakajośo, kenž se w Dolnej Łužycy rad a cesto spiwaju.

Co su wuměnjenja a wuslědki serbskego stawiznopisa w drugej połojcy 20. sto­lě­śa? Mały rěd pśinoskow zaběra se z nastawanim »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šyršem zmysle. Comy no­we­ slěźeńske wuslědki pśedstajaś a zra­zom pśepšosujomy ku kritiskej debaśe wó zakładach nacasnejeserbskeje kultury.

Pólske zajmy za stawizny nejdalej na pódwjacor segajucego słowjańskego lu­da­ su na pólu slěźenjow wó Łužycy nejwěcej frekwentěrowane. Pólska wědomnosć móžo pak teke pokazaś na wu­znamne wuspěchy na pólu slěźenjow, kótarež se pśiwobrośuju jano stawiznam Serbow. Wupłaśijo se źe sebje wuwědobniś, až z tśich doněntejšnych syntezow stawiznow togo luda, mimo w sedymźasetych lětach slědnego stolěśa wudanych Stawiznow Serbow w styrich zwězkach stej byłej dwě wuškownej statk pólskich slěźarjow.

Prědne źěło, kótarež wobjadna stawizny słowjańskich wobydlarjow Łu­žy­ce, jo wujšło 1861 w Petersburgu: Pśeglěd serbskich stawiznow, kótarychž awtor, Wilhelm Bogusławski, jo z Wołynja póchadał. By mógali se pšašaś, zwótkul jo pla wobydlarja Wołynja zajm za geografiski tak zdalonu krajinu. Zacho­pjeńki zajmow Bogusławskego za serbske pšašanja segaju do zachopka studiuma, za tym ako jo starcył na pśinoski Aleksandra Maciejowskego1 wó Łužycy. 1858 jo prědny raz do Łužyce woglědał. Tam jo wuznał, až wušej drobnych nastawkow Korle Awgusta Jenča a snad­­neje licby nimskich pójadnanjow njejo dało žedno źěło, kótarež by se w šyršej měrje ze stawiznami Serbow zaběrało. Tak jo se rozsuźił, se studiumoju teje problematiki pśiwobrośiś. W Budyšynje jo nawězał zwiski z Janom Arnoštom Smolerom, Michałom Hórnikom a Korlu Awgustom Jenčom, kótarež su jogo ze stawiznami Łužyce wopóznali. Njeglědajucy na jogo rozpalonosć a sprocniwosć by se Bogusławski cesćej raz w swójom źěle zakopnuł, njeby jomu wót junija 1859 do apryla 1860 w Petersburgu pśebywajucy Jan Arnošt Smoler wjeliku pomoc wopokazał. Z po­mo­cu jogo pokazkow a radow jo se mógał­ rukopis źěła južo 7. septembra 1871 w petersburgskej śišćaŕni Józefata Ohryz­ki wó­tedaś. Źěło na knigłach jo było 11. nowembera 1861 dokóńcone. Bogusławski jo publikaciji pód titelom Pśeglěd serbskich stawiznow dał chro­nolo­gi­sko-problemowu strukturu a jo ju źělił do wósym kapitelow: Case nje­wótwis­no­­sći; Case nimskego rubjenja a plundrowanja (927–1002); Pólske case (1002– 1033); Case njepśestawnych a zmu­śo­nych zwadow­ wó kněženje nad Łužycu (1033–1319 a 1373); Wó změnje towarišnostnych poměrow a zgubjenju serbskeje narodnosći pód wliwom nimske­go pódtłocowanja (927–1319 a 1373); Česke case (1319–1636); Sakske a pšuske case; Case wózroźenja. W lěśe 1877 jo Bogusławski zachopił pśigótowanja za wóspjetne wudaśe swójogo źěła. Wón sam a jogo pśijaśele su zachopili zběraś knigły a za aktualizaciju twóŕby njewu­zbytne notice. Ten zaměr su pak zasej zachyśili, dokulaž w tom samem lěśe jo Po­znańske towaristwo pśijaśelow wědomnosćow wupisało wuběźowanje za źěło: Póglědanje na stawizny pódwjacorno-połnocnych Słowjanow mjazy Łobjom a granicami něgajšneje Pólskeje, wót casa jich stupjenja na historisku scenu až do zgubjenja politiskego byśa a narodnych znamjenjow, na kótaremž jo se Bogusławski rozsuźił se wobźěliś. Napóslědku jo nastała wobšyrna twóŕba, wopśimjejuca 2.800 bokow, kótaraž jo se pśipóznała ako nejlěpše źěło wuběźowanja. Awtor jo se mytował, a styri zwězki Stawiznow połnocno-pódwjacornych Słowjanow do XIII. stolěśa su se publicěrowali 1887–1900. Něźi w tom samem casu jo se Hórnik dał do pśełožka Pśeglěda serbskich stawiznow. Na dwójaki part zwjaselece jo se lěto 1884 wopokazało. Wušej naspomnjonego myta Poznańskego towaristwa pśijaśelow wědomnosćow jo se mógał tejerownosći wjaseliś pśez publikaciju w Budyšynje dłujko wócakowaneje Historije Serbskeho Na­roda. Pódobnje kaž Pśeglěd stawiznow, źěło­ signě­rowane wót Bogusławskiego a Hórnika, jo wóna wopśimjeła wósym kapitelow: Stare case; Rěd žywjenja; Case­ njewótwisnosći (531–929); Wójowanje wó njewótwisnosć; Serby a Łu­­žycanarje pód kněženim cuzokrajnikow wót XI. do XIV. lětstotka; Łužycy w zwězku z Čechami (1319–1635); Kněženje Sakske a Pšuske w 17., 18. a 19. stolěśu; Cas narod­nego wózroźenja. W lěśe 1884 jo Bogusławski wótnowotki do Łužyce woglědał. 1885 jo se ako źasety cesny cłonk do Maćice Serbskeje pśi­wzeł. Z tym su se pśipóznali rowno tak jogo wědomnostne statko­wanje ako teke zasłuž­by w pśigódnem zwónoźenju z petersburgskeju hypoteku Bašmakowa zwězanych financielnych pro­blemow Maćice Serbskeje. Slědny raz jo pśijěł do Łužyce w l. 1886, źož jo měł góźbu se­ z Adolfom Černym2 zmakaś.

Ako glucne zmakanje wopokažo se wusta­jeńca z wobrazami serbskego wuměłca Fryca Latka (1895–1980), kótaruž stej zarědowałej na nowem chóśebuskem kulturnem městnje »Wósekojske dwórnišćo« w tam zaměstnjonej »Galerija Bramborska« a »Galerija Pěś« w zgromadnem źěle ze Serbskim mu­zejom a Spěchowańskim towaristwom Serbskego muzeja. Wusoke sćěny nowo saně­rowanego historiskego twarjenja w radnej cerwjenej a mechzelenej barwje su idealna slězyna za śiche a pó źělach­ małe wobraze. W głownem jo jadnab 40 krajinowych mólbow k wobźiwowanju. Mimo togo se pokažo teke na Latkowu źěłabnosć ako ilustrator a na jogo twóŕby pó skazanju, z kóta­rymiž jo swójo wužywjenje (»źěło za klěb«) zasłužył. Ekspozicija zjadnośijo někotare wobraze z priwatneje zběrki z twóŕbami z wobsejźeństwa Serbskego muzeja Chóśebuz, tak ako někotare twóŕby, ako stoje na lisćinje žycenjow muzeja. Zwjaselece jo, až su mj. dr. někotare mólby z krejza pótomnikow na swětło pśišli; stakim se zjadnośijo how tšocha wólejowych wobrazow, kenž dotych­měst w zjawnosći žednje hyšći wiźeś njejsu byli.

Cas swójogo žywjenja běšo droga Latka k wuměłstwu widobnje ze śěžkosćami wuflastrowana, což móžo se jano krotko naspomnjeś. Tak chapjašo pó wokołodrogach akle 1921 we Weimarje študěrowaś. Malsnje pak wuwijašo swójo kreslaŕske wobdarjenje, rozmógnuch bogate ilustraciske wuměłstwo a twó­rjašo rowno tak wobrazowe tšojenja, kenž ako knigły wudachu.

Kuždy ma w głowje nanejmjenjej jaden datum, kótaryž cełe žywjenje jo pśeměnił, na pśikład 8.5.1945, 3.10.1990 abo 11.9.2001. W krotkem casu buźomy teke diskutěrowaś, kak swět jo wuglědał pśed koronu. Za mnjo jo kradu jasne, až pandemija jo teke kriza našogo politiskego systema, našeje něntejšneje wašnje producěrowanja a zgromadnego žywjenja.

Skeptiske optimisty (4/11)

Se wě, až smy wuźěłali za naš kalendaŕ koncepciju a plany. Chylu smy pśi tom woplěwali wěstu směšnu strategiju: W LND ga su měli (a snaź maju tam źinsa hyšći) tak pomjenjonu »radu słoda«. Gremijoju som musał eksponaty pśedstajiś, aby cłonki je mógali pógódnośiś ako gódne za fotografěrowanje. To njejo nic za mnjo było.

Z Geratom Hendrichom smej wjelgin malsnje wupytnułej, až buźomej pśez lěta trjebaś zwězkarjow w muzejach, archiwach abo priwatnych zběrkach, kótarež pokazuju nam wobstatk łužyskich drogotkow a wupóžycuju nam eksponaty za fotografěrowanje. To pak jo rowno na zachopjeńku śěžko było, wótergi su to wótpokazali. Pśicyna: Prědny kalendaŕ njejo hyšći pśedlažał a njejsu se našo pśedewześe mógali pśedstajiś. Pó 1976 jo to bywało wjele lěpjej. Tegdy njejsmy ale žeden cas měli, dokulaž jo se śišćaŕnja pśedłogi z pśedběgom pśisamem tśich lět pominała.

Pódobnje njejsom w 1970tych lětach měł žednu gluku z tachańskeju pókładownju sw. Pětša w Budyšynje. Njejsu mě kśěli tam fotografěrowaś daś a teke njejsu kśěli nic wupóžycaś – z wěstotnych pśicynow, ako su gronili. Tegdejšy tachański faraŕ dr. Rudolf Kilank jo rad kśěł, aby w Křini wujšeł pśinosk wó biskupje Wóskem (1692–1771). Ale wuměłski kalendaŕ bźez fota njejo móžny! Stakim jo Kilank ako priwatna wósoba w pókładowni drogotne wopismo wót 1744 wupóžycył a do swójogo bydlenja pśinjasł. Tam som natwarił swóju techniku. Wobraz jo musał nastaś w dopołnje śamnem rumje, dokulaž su błyskowe aparaty jano mału kapacitu měli. Daś to źinsa hyšći něchten rozmějo! Myslim se, až jo se dr. Kilank cuł ako w krimiju, źož njeknicomniki we jśmě originalne wuměłstwo wuměniju.