Jano zabijanje kokota jo wót 16. stolěśa ako kjarmušny a žnjowny nałog dopokazane. A w 19. stolěśu su měli w Bergiskem kraju (źinsa Nordrhein-Westfalska) teke tak pomjenjone dwórowe kjarmuše a pókjarmuše, źož su pśewjadli Hahne- a Gänseköppen w ramiku susedstwa abo wót kjarcmarjow wugótowane1.

Toś te »priwatne« kjarmuše su měli swój póchad drje w casu francojskego wobsajźenja wót 1806 do 1814. Tej pótom kněžecej pšuskej wušnosći w Póryńskej jo było toś to »liberalne cynjenje a wóstajenje« kjarmušow špjeńc we wócyma, togodla jo wopytała dwórskim kjarmušam (mimo wjelikego wuspěcha) zadoraś. Napśeśiwo tym wšuźi wótměwanym stśělcowym swěźenjam, kótarež su byli w zmysle wušnosći a na kótarež jo był dla wusokich zastupnych pjenjez jadnorym luźam pśistup zadorany, su se mógali na dwórowych kjarmušach teke jadnore źěłaśerje, burja, małe wikowarje, najamniki a rucnikarje wobźěliś. Nałog Hahneköppen jo był ze swójimi pseśěgami w žywnosćach, z wuzwólonym kralom a jogo insignijami – kralowy rjeśaz a kłobyk, k tomu wupyšnjony kralowy wóz – stśělcowy swěźeń jadnorego muskego. How se zmakamy zasej z módrymi kitelami a carnymi šapkami, kótarež nose źinsa hyšći pśi gusecem rejtowanju we Wattenscheid a Essen ako teke pśi Gansrijden w belgiskem Berendecht. Toś ta »drastwa źěłaśerjow« jo słužyła ako jasne wótgranicowanje ku swěźeńskim drastwam a drogim uniformam stśělcowych gildow. Na někotarych městnach su wózyli na pśikład krala abo kralowy pórik togo Hahneköppen w pśeśěgu samo na karje, což wukładujo Dagmar Thiemler ako pśekazowanje pyšnych wózow stśělcow a móžo se rownocasnje gódnośiś ako póśěg ku źěłowemu swětoju wobźělnikow na Hahneköppen. Mimo togo jo se pśi Hahneköppen ten wótpowědny městny dialekt wědobnje wuzwignuł.2

we wichorach 20. stolěśa

»Naprědk! buźi hesło našo,

za swoj lud a kraj.

Kuždy wošcync huwołašo:

Goŕej gledaj k bytšym ńebju,

słyńco kiwa žyẃeńu;

Bog se znajo k wěrnem źěłu.

Kšutym dawa razeńe.«

(Bogumił Šwjela, w swójom

dnjowniku)1

I. Cas kejžora a Weimarskeje republiki

Jadna z nejwuznamnjejšych serbskich wósobinow 20. stolěśa jo mimo cwiblowanja Krystijan Bogumił Šwjela (nimski Christian Gotthold Schwela, *5. septembra 1873 w Skjarbošcu, † 20. maja 1948 pla Naumburga).

W jogo statkowanju ako serbski procowaŕ a faraŕ, ale teke w priwatnem familijowem žywjenju su se pokazali wšykne naźeje, konflikty a katastrofy, kenž su wažne byli za serbski lud w prědnej połojcy zajźonego stolěśa.

Ako syn serbskego kantora a casnikarja Kita Šwjele (1836–1922) jo se južo ako student angažěrował w młodoserbskem gibanju, kótarež jo nastało ku kóńcoju 19. stolěśa, gromaźe ze swójim pśijaśelom Wylemom Nowym (1870–1933). Wónej stej załožyłej zwězk serbskich študańcow a zorganizěrowałej dolnoserbske schadowanki, aby zmócniłej zacuśe sebjegódnosći Serbow. Nowy a Šwjela stej pregowałej gromaźe z Matejom B. Bronišom (1868–1937) a Hajnom Rizom (1873–1917) młodoserbske gibanje w Dolnej Łužycy. Nastajenje Šwjele, až serbskosć jo wobogaśenje a njejo nic, za což se ma sromaś, jo se śěgnuło ako cerwjena nitka pśez jogo procowanje we wósadach a jo wiźeś ako jogo wótkazaństwo. Wuznamne su jogo pśinoski ako rěcywědnik, wudawaŕ casopisow a casnikow a ako iniciator załoženja Domowiny.

Peru

Peruańska wjas Callejon de Huaylas (region Áncash) celebrěrujo pódobne wuběgowanje­ na cele wósebny part. Wobydlaŕstwo how njepowěda w regionje jano Andisku špańšćinu1, ale teke Áncash­ Quechua2 (oficielnje Anqash qichwa­ pomjenjona). Na zakłaźe togo wósebnego zestajenja ludnosći jo se mógała how wuwijaś jadnorazna forma gusecego rejtowanja – Cóndor Rachi abo Rachi Cóndor (serbski: noc kondora), kótaraž se tradicionelnje wótměwa pśi góźbje karnewala3.

Pśed rejtowanim na pśemoc se město gusy abo kokota napšawdu žywy kondor wužywa. Toś ten nosy se nejpjerwjej w pisane wupyšnjonych nosankach a wejsanarje rejuju chylku wokoło tych nosankow, ako by wóni byli jano dalšny rejowaŕ. Wjele wejsanarjow jo sebje woblico z běłeju substancu – nejskerjej mineralneju pastu (?) – wobmazało a nosy wjelike běłe kłobyki ze šyrokeju krempu. Někotare su se teke nadrowe pase z płodami (jabłuka?) pśez ramjenje powjesali.

Rejtarje wobkružyju něnto w kupce wěcej razow nosanki a pśi tom jich dujaŕska kapała muzikaliski pśewóźujo. Lětosa (2022) su nosyli rejtarje pla Cóndor Rachi pśisamem wšykne samske drastwy: běłe zgło, śamnomódry zec a cerwjene rubiško. A dwa ako »Capitán» (stotnik pla wójaŕstwa) pśigronjonej rejtarja w kupce stej nosyłej cowboyowy kłobyk a stej wopytałej pśi rejtowanju wokoło nosankow pórěd stwóriś. W drugich lětach su rejtarje pśi tom dobru »njeźelsku» drastwu – woblak, krawatu, atd. – nosyli a wótergi take něco ako »wobaleńc«, kótaryž jo wobstojał z pisanych plastikowych flašow. Snaź dej taki »wobaleńc« pśedstajiś ptaškowe pjerka, ale bóžko njejo mógał awtor do tych měst žrědło namakaś, kótarež by mógało wujasniś toś tu wónaku drastwu.