Wotewrjenje wosebiteje wustajeńcy wo starožitnym pohrjebnišću w Delnjej Kinje

Sobotu, dnja 28. januara 2023, wotewri so na žurli měšćanskeho Muzeja Budyšin wosebita wustajeńca »Smjerć & ritual – Prehistoriske chowanja na Wowčej horje w Delnjej Kinje«. Jedna so tu wo wustajeńcu woneje wobsahoweje hišće šěršo wusměrjeneje wustajeńcy¹, kotraž pokaza so wot nowembra 2017 hač do meje 2018 w Statnym muzeju za archeologiju w Kamjenicy (smac). Kaž to muzejowy direktor dr. Jürgen Vollbrecht w swojim zawodnym słowje wo nastaću ekspozicije w kooperaciji z archeologiskim muzejom w Kamjenicy a Sakskim krajnym zarjadom za archeologiju rjekny, měješe so wustajeńca w Budyšinje poprawom hižo zašo pokazać, ale dla podawkow w poslednich lětach je so tole přeco zaso dliło.

Mjeztym zo so wustajeńca w Kamjenicy geografisce a stawiznisce hišće šěršo z formami pochowanja zemrětych a z wobchadom ze smjerću zaběraše, koncentruje so Budyska wustajeńca hłownje na pohrjebnišćo w Delnjej Kinje a w tu­tym zwisku na wosobu Ericha Schmidta.

Tak mjenowana Wowča hora je městnosć, kotraž bě w zwisku ze zapisanjom prěnich namakanjow 1826 hišće po starym ležownostnym mjenje jako »in den Lehden« zapisana. Wona spjelnja funkciju klučoweho namakanišća w srjedźnej Europje.

Wyši měšćanosta Karsten Vogt wobswětla w swojim postrownym słowje wažne dypki ležownosće w nowšich časach. W 19. lětstotku bu hórka w bitwje pola Worcyna 20./21. meje 1813 sobu do bojow zapřijata, po wšěm zdaću je Napoleon Bonaparte tutón blak jako wuhladnišćo wužiwał. W lěće 1826 nadeńdźechu při nowosadźenju štomow prěnje namakanki. W Druhej swětowej přećehnjechu zakopy areal² po dołhosći a šěrokosći. Tež při tutych dźěłach namakachu přeco zaso rowy. Do toho běchu so punktuelnje hižo w 1930tych lětach slědźenja wotměli.

Dr. Regina Smolnik, krajna archeologowka Sakskeho Swobodneho stata a skutkowaca w Krajnym prehistoriskim muzeju w Drježdźanach, rysowaše wosebje wědomostne stawizny wokoło pohrjebnišća.

Tak spóznachu wusahowacy rozměr pohrjebnišćoweje płoniny w zwisku ze stawizniskim rozsahłom wot pózdnjeje kamjentneje do železneje doby, hdyž so pohrjebnišćo nimale bjez přestaća wužiwaše. Cyłkownje nańdźechu zamołwići w 1940tych lětach někak 2000 rowow. Po wójnje spózna wosebje Werner Coblenz³ wažnosć městnosće a da wurywanja pod nawodom Ericha Schmidta přewjesć. Wosebitosć Delnjokinjanskeho namakanišća leži w tym, zo předleži wjele njewobškodźenych artefaktow, štož je w archeologiji poprawom wu­wzaće.

13 zwjazkow, kotrež wopisuja jednotliwe rowy po wědomostnym wašnju, je dotal wušło, někak pjeć maja w přichodnych lětach hišće slědować. Při tym jedna so jenož wo ryzy zapisanje wobstatka, kaž bu při wurywanju dokumentowany. Namakanki składuja so w Kamjenicy. Wědomostne wuhódnoćenje nadal traje. W lěće 1995 załoži so za to tak mjenowany »Niederkaina-Projekt«. Wědomostne dopóznaća, kotrež su z Delnjej Kinu zwjazane, so tež w susodnych krajach při wuhódnoćenju přirunujomnych wurywankow wužiwaja.

Po tym zo bě so w mjezyčasu hižo jara wjele wobsahoweho rjekło, pokaza dr. Jens Beuthman, kiž bě wustajeńcu w Kamjenicy kuratěrował, krótko na rownišća z bronzoweje doby a (rekonstruowany) po­smjertny ritual.

Wobsahowy zawod do wustajeńcy poda skónčnje Gabriele Manschus ze Sakskeho Krajneho zarjada za archeologiju. Wot pózdnjeho dźěla neolitiskeje doby hač do někak 500 do Chr. wužiwaše so pohrjebnišćo hrubje w třoch fazach: Wot 2500 do 2300 do Chr. běše to Kultura šnóroweje keramiki (něm. Schnurkeramiker), kotrejež zastupjerjo chowachu ćěła zemrětych w małkich mohilach. Přidachu kamjentne nastroje do rowa.

Po tym wužiwachu pohrjebnišćo ludźo, kotřiž přirjaduja so Únětickej kulturje a wobhladuja so jako potomnicy zastupjerjow Kultury šnóroweje keramiki a zwonowych bónčkow (ně. Glockenbecherleute) w časowym wotrězku wot někak 2300 do 1600 do Chr. Tež woni chowachu ćěła mortwych njespalene. Ličba rowow je trochu mjeńša hač w dobje do toho. Po zažnobronzowej dobje njebu areal někak 200 do 300 lět wužiwany.

Třeća doba je wotrězk najwobšěrnišeho a najdlěšeho wužiwanja. W času Łužiskeje kultury so płonina znowa jako pohrjebnišćo wužiwaše, a to 900 lět dołho.

Tuta doba sahaše wot bronzoweje hač do železneje doby. Bronzowa doba traješe wot 1340 do Chr. hač do 500 do Chr., při čimž wotmě so w našich mjezach wot někak 750 do Chr. přechod k železnej dobje. Wot 1800 rowow z tutoho časa słušeja 600 hišće do bronzoweje a 1200 hižo do železneje doby, štož so jako znamjo přiběraceho wobydlerstwa widźi. Zda so, zo běše pozdźiša Hornja Łužica tehdom wěsty wobsydlenski centrum. Na Wowčej horje po­twjerdźena skupina ze železneje doby liči so k Billendorfskej⁴ kulturje, kotraž so pak jako pózdnja faza pak jako bóle z bronzowej dobu zwjazana Łužiska­ kultura definuje. Jedna so tu wo jednu z na předmjetach sobu najbohatšu kulturu, doniž njedóńdźe, po tym zo bě so pominyła, znowa k přetorhnjenju wobsydlenja. Rowy běchu zawěsće hišće lětstotki dołho jako tajke spóznajomne, dokelž so na zemskim powjerchu woznamjenichu. W tutym času spalichu so ćěła zemrětych a zbyt­ki chowachu so w popjelnicach. Zbytki spalenych ćěłow (němsce: Leichenbrand) buchu z předmjetom antropologiskich přepytowanjow. Z tutych hodźa so zdźěla wašnja pohrjeba (a z tym we wěstej měrje ciwilizatoriske poměry) a žiwjenske situacije wuslědźić. Tak pokaza so mjez druhim, zo dósta tehdom kóžda wosoba wot ćěšenka hač k starcej row. Druhdy so dźěći k maćeri abo k druhim dźěćom kładźechu. Smjertnosć dźěći wučinješe tehdom někak 30 %, štož měješe z njedostatkami činić, kotrež runje tak žony potrjechjachu. Pola mužow jewi so wjele degeneratiwnych schorjenjow, štož pokaza na ćělnje napinace žiwjenje.

Přez wašnje wuhotowanja rowa hodźa so wosebje za 1200 rowow ze zažnoželezneje doby wěste jednanja rekonstruować. Komorne rowy (Kammergräber) běchu z drjewom wukładźene, móhłrjec »stwički«, do kotrychž so popjelnica kaž tež prawidłownje wotpowědnje dwě sudobi z jědźu a pićom stajichu. K tomu přidachu so wohnišćowa plata a sudobja respektiwnje nadoba, tak zo měješe zemrěty takrjec swój domčk.

Pochowanje wotmě so po tutym wašnju, zo zebrachu so mortwym do spalenja wšě metalowe předmjety a debjenki a so po spalenju zaso k zbytkam připołožichu. Ćěło spali so na šćěpowcu, za čož bě wjele drjewa trjeba.

Zwuhlene zornješka wšelakich žitow, haj, samo zwuhlene nudle na to pokazaja, zo so w tutym ritusu tež jědź spali.

Po spalenju zběrachu so zbytki kosćow po porjedźe wot nohow k nopej a podachu so po rjedźe do z płatom wukładźenje popjelnicy, tak zo mortwy w popjelnicy »na nohach steješe«. Wonkownje so popjelnica z dalšim wobwěškom, analognje k płašćej »zdrasći« (něm. Urnenkleid). Płat so tohorunja kaž čłowjeski płašć z jehłu za­wrě. Po tutym wašnju nasta antropomorfizowana, na wosobinu napodobnjena popjelnica jako »nowe ćěło«.

Na kromje pohrjebnišća nadeńdźechu so tež wotpadkowe jamy. Tohodla hodźi so sćěhować, zo wobsahowaše chowanje někajku formu žarowanskeho ćaha a móžnu zhromadnu hosćinu, podobnje kaž dźensa.

Na zakładźe so po generacijach měnjatych formow wěstych artefaktow kaž na přikład jehłow hodźa so doby roze­znawać. Jedna jehłowa forma z Delnjeje Kinje je skerje wurjadna, tuž pomjenuje so po městnosći jako »Typ Niederkaina«. Napadne je tež, zo wobstejachu jasne rozdźěle we wuhotowanju mjez splahomaj, tak zo so wudźěłane, pyšne jehły jenož pola žonow namakaja.

K wosobje Ericha Schmidta by so hišće hodźało rjec, zo běše wón po powołanju blidar a pochadźeše ze sakskeho Cossena (dźensa dźěl Lunzenauwa). Wot 1950 do 1971 je domiznowědnik lětnje, ze skupinami šulerjow a młodostnych 993 rowow wotkrył. Hižo po 1945 wobsteješe tu wěsty ćišć, dokelž měješe so z wotpowědnych jamow pěsk a šćerk wotwarić, štož so tež sta.

Schmidt wuwi sam wěstu šemu za dokumentaciju a mjezsobne přirunowanje jednotliwych rowow. Časowi swědkojo husto praja, zo běše dźěćom napřećo přećelny a wjeseleše so, měješe-li něchtó prašenja respektiwnje zajim na namakankach. Zadni rum wosebiteje wustajeńcy je jemu a jeho dźěławosći wěnowany. Hodźi so snano rjec, zo je wědomostnje dźěłał, byrnjež njebě wukubłany wědomostnik. Zo so jemu tajki zamołwity nadawk kaž w Delnjej Kinje přez lětdźesatki dowěri, tole wobkruća.

Raz wustajeńcy je cyłkownje wěcowny a na wustajene artefakty wusměrjeny. Informatiwnje skutkuja wšelake teksty a karty. Za čas wustajeńcy hač do 30. apryla 2023 poskićachu so wjacore wodźenja, rozmołwy a přednošk w přewodnym programje na přikład wo přirunowanju rownišća w Delnjej Kinje a wonym na Budyskim Třěl­nišću.

MĚRĆIN BRYCKA

1 »Tod und Ritual – Kulturen von Abschied und Erinnerung«. Staatliches Museum für Archäologie Chemnitz.

2 Něhdźe 250 m w směrje juh–sewjer, něhdźe 90 m w šěrokosći

3 Tehdom přistajeny a pozdźišo direktor Drježdźanskeho Krajneho prehistoriskeho muzeja.

4 Po něhdy w Delnjej Łužicy ležacym Billendorf, dźensa Białowice (województwo lubuskie, Pólska).