Mějach česć knjeni Halinu Barań zeznać, jako běše do Zieloneje Góry přijěła a w uniwersiće swoju nowu knihu předstajiła. Naju zeznajomi tehdom profesor Tomasz Jaworski, znaty stawiznar, ale njemyslach, zo budźe to za mnje wjace hač zwučene awtorske zetkanje, kajkež so husćišo wotměwa. Sym pak so jara mylił.

Hdyž so Halina Barań hižo wjele lět njesprócniwa wo to stara, zo by nam Polakam »serbski duch« w swojich dźěłach přibližiła, potom předewšěm runje dla toho: Serbam je so do Druheje swětoweje wójny wulke njeprawo stało, hišće wjetše hnydom po wójnje, najwjetša njeprawda pak stawa so jim nětko – zabyće.

Nic bjez přičiny namakamy w najnowšim romanje spisowaćelki tajke sady: »Wětřik, kotryž hižo wot ranja hałužku wobstarneho, w bliskosći domu zrosćeneho štoma pohibowaše, so lehny. Susodnu łuku wobknježi kurjawa, we wšěch woknach palasta němskeho zemjana swěćachu so swěčki. Pozdatnje měješe so tam bórze přijeće započeć, tohodla trajachu wot switanja hektiske přihotowanja. W palasće njefalowachu ani jědźe, ani napoje, a wótre zynki hudźby, kiž tam zaklinčachu, wupjelnjachu cyły Łaz.« (»Łužyce moja miłość«, s. 65) Jan Arnošt Smoler wužiwaše mjeztym ćišinu wokolnych łukow a lěsow, pluskotanje rěčkow a mjelčenje hatow – potajkim jedna z wonych postawow, bjez kotrychž njemóžemy sej serbsku kulturu scyła předstajić, a kotrejž wěnowaše Halina Barań swoju dotal poslednju knihu, kiž je zdobom dalši dźěl trilogije, kotraž powěda tež wo dóńće dweju zasłužbneju prócowarjow – basnika Handrija Zejlerja a komponista Korle Awgusta Kocora.

W Małym Wjelkowje wuhladaš na pohrjebnišću skromny row Jana Awgusta Měrćinka (1817-1875), Serba z njewšědnej a fascinowacej žiwjenskej stawiznu. Nimo naspomnjenja w »Nowym biografiskim słowniku« (1984) kaž tež w přiručce »Serbske pomniki« (2022) z pjera Trudle Malinkoweje, napisa tež Lubina Malinkowa pod titulom «Spominamy: Jan Awgust Měrćink. Serb. Misionar. Tołmačer.» (Rozhlad čo. 7/8, 2017) krótke zjimanje wo jeho žiwjenju a skutkowanju. Dalše wobšěrne dźěła wo tutym wuznamnym čłowjeku so pak hač dotal njewozjewi a móhł rjec, zo so w Serbach nimale na njeho pozaby.

Rěč. Rěč jako medij. Rěčane słowo jako srědk mjezsobneje komunikacije.

Mjez maćerju a dźěsćom.

Što pak so z rěčnym stawom dźěsća stawa, kotrehož maćeršćina so wot maćeršćiny maćerje rozeznawa.

To je zhromadźenstwo. Tuta zhromadnosć zmóžnja, so swójskim korjenjam naspjet přiwobroćić, sej je tak daloko wotkrywać, zo njetrjeba so přichodna generacija hižo do pytanja dać.

Zo so sadźenk zwosadźa, kotryž k rostlinje narosće a njepowalnje we wichorach steji.

Z korjenjemi, kiž hłuboko do zemje sahajo zamóžeja, štož słowa ze swojim wurazom wujasnjeju. Rěčane słowo w zhromadźenstwje, kotrež so w sposrědkowanju wuspyta. W kotrymž wěstotu nańdźe, hdźež zmylki ani hódnoty nimaja, ani  rólu njehraja.

Skónčnje jeničce słowo płaći , kotrež dźěćo wurjekuje. Bajka so powěda. Hordoznje. Bolosćiwje a radostnje. Z dobrym wukóncom. Stawiznu maćerje. A swójsku. Ze słowami, kotrež stawaja so z rěču. Rěč, kotraž je wo wjele wjace hač jeno srědk komunikacije.

Nic prosty medij.

Žiwjenje. Čiłosć. Spěw. Lubosć. Identita. Přichod. Maćeršćina.

Twoja maćeršćina. Rěč maćerje?

Kultura a pochad.

Ale što je z nanowskej rěču? Myslenje, jednanje, byće. Rěčeć kaž mać abo nan. Rěč mjez staršimaj je ta twoja. Twój zwisk do dalokeho swěta. Přistup k wotewrjenym durjam a wušam. Přistup do zhromadnosće, kotraž zda so cyły swět być.

Diskutujemy w Serbach dosć a wobstajnje? Jednora wotmołwa: NĚ. Wězo přeco zaso wěste temy narěznjemy, ale so po tym po najspěšnišim puću zaso do bjez spektakularneho wšědneho dnja nawróćimy. Dopominam so z posměwkom a sylzu we wočomaj na tak mjenowanu debatu wo »změnje serbskeje hymny«. Tónle debatu w debaće pak hač do dźensnišeho paruju. Haj, mějachmy někotre přinoški w Serbskich Nowinach, haj, mějachmy podijowu diskusiju. Ale što wjace? Hdźe běchu razne rozestajenja w zjawnosći, hdźe bě wulka syła argumentow a hdźe běchu Serbowki a Serbja?

Zaso raz so z tejle pozdatnej debatu fenomen w Serbach wopodstatni: Intelektualni łamaja sebi wo temach hłowu, myslo, zo zawěsća tak wobstaće a traće serbskeho ludu. Što pak jednory Serb a jednora Serbowka z toho mataj, mi hač dotal (prawje) do hłowy nochce.

Su da žony na pućach stali a so za runostajenje w našej hymnje zasadźowali – jelizo, potom na blečku zemje, kotryž tutomu uniwersumej njepřisłuša. Protestowacych Serbow w minjenych lětach tak abo znak paruju. Serbowki a Serbja, kiž nastupajo swójske naležnosće a problemy jasnu poziciju zabjeru a ju tež zjawnje artikuluja; namakaš w přiběrajcy pomjeńšowacej so ličbje.

W dźěćatstwje so we wurazu našich bjezposrědnich přikładow wobswědčuje, zo zwrěšćenje po pěšinje wumjezowanja k samotnosći wjedźe – so tuž z něčim asociěruje, čemuž maš so wuwinyć, něšto, štož ma so z cyłej mocu wobeńć. Najlěpje by wězo było, wěsty starozwučeny a wuteptany puć nastupić, po kotrymž su druzy hižo do sucheho dóšli. Puć staršich pokročować: Tón směr wuzwolić, kotryž reputaciju swójby stabilizuje, znaty wobraz wo swěće dale pěstuje a system, kotryž nas tehdy socializowaše, kulojty napicować.

Ranu prjedownistwa předčuć.

Jednoho dnja pak – motykujo so a hordźe rumpotajo – so njewitane zwrěšćenje z połnym wotmachom přez posleńcu zadobudźe. Cyle nazy a njebrónići tomu napřećo stejimy, so porokujo wobaramy – ale njeda so přiwšěm wotbyć. Njeběchmy mudri dosć? Smy da hdy dosć – hdyž docyła raz něšto – prawje činili, zo njebychmy na tymle městnje zwrěšćili?

Hłuboke začuće samozaměra z nosa zwrěšćenja stupa, to je moje a twoje a naše. Myslimy při sebi, zo njejsmy swójske zamóžnosće dowučerpali, fokus wopak sadźili. Přehłupe, smjerćlěnje, přepřijomne. Što nětko?

Naša sebjehódnota je na wukonjenje wjazana – naš wobswět to w kóždym towaršnostnym wobłuku špiheluje. Zda so prastrach čłowjekow być, zo móhło zwrěšćenje nas z kruha zhromadnosće wustorčić. Naše mozy samozrozumliwje z najhóršeho wuchadźeju. Hladajo na sebje: Što móhło so scyła w specifiskej situaciji stać? Nic z lózyskosće abo ze samohidy, zawěsće pak, zo bychmy swoju eksistencu zaručowali zo njeby naš čuwowy system hyperwentilěrował.

Pytam z woběmaj rukomaj w maćernej pjeršći za korjenjemi rozrisanjow. Mjez pozběhnjenjemi brjowkami njewěm ani, kotry wutk mi w přichodźe na łopatku padnje. Do horstki njeperfektnje wufilowanych idejow a idealistiskich narokow, so mi znata mysl w mroku pomjatka zjewi: jenička konstanta žiwjenja su změny. Uzus woranja bě so potajkim ze spočatkom mojeho skutkowanja přełamał: kaž nowy płuh swoje wurazne kajkosće wobsedźi; sahaju mjez sylnosćemi runje tomu dotal njewotkryte słabosće do njebja. Rozworujo zmylki.

Tola měsačne wudaće ma so rysa perfektneho dótknyć – štož žadyn přirodny produkt njezdokonja. W kóždym jednotliwym ma něchtó něšto za sebje namakać, stwjelco přikazow a přećow tu kaž zdónk přede mnu wulěze. Stam indiwiduwow ma kopica přinoškow připrajić, w najlěpšim padźe žiwu diskusiju zahajić a so z dźělom mjezsobneje rozmołwy stać, kotraž skónčnje na wosobinskich začućach bazuje.

Pytajo za prašakami njeje měsačnik prosta wotmołwa, ale zdobom dźěl njewotwisneho byća, kotryž wjedźe po znatych lěsach na njeznate swětliny hole. Na tamnej stronje wudźěrajo čwak zašłosće na wutrobje sedźi: wšitko njech wostanje, kaž je. Kak móhli so nimo dotalneho kruha na tute wašnje zdobom dalše zajimowane hłowy docpěć? Štó ma namjet polěpšenja a koho tajki časopis w dźensnišim morju bjezkónčneho raja medijow hišće puta? Što na powjerchu wone linki wuzběhuje a štó sej dźensa zwěri, so z cyłeje wutroby zanurić?

Nóhaj, dalša kniha wo wuchodnej Europje – tajka moja prěnja mysl, jakož wuhladach knihu prěni raz; a wosebje hladajo na to, zo njeje předležaca twórba runjewon najćeńša, hodźi so prašenje stajić, hač so wudani ju čitać. Móžu rjec: Na kóždy pad!

Awtor předležaceje publikacije, Jacob Mikanowski, wudźěła w swojej twórbje přeco zaso zjawy a charakteristiki za wone pasmo, kotrež so pod zapřijećom »wuchodna Europa« pozdatnje jednorje wopisować hodźi. Mamy sej při tym wuwědomić, zo jedna so wo pasmo, kotrež saha wot Baltiskeho morja přez kraje zboka Ruskeje­ a Madźarskeje, wot Balkanskich horin a hač k brjoham Čorneho morja1. A wězo wobsahuja mjenowane krajiny mnóstwo wšelakich rěčow, nabožinow­ a kulturow. A hačrunjež bychu so woby­dlerjo tychle kónčin zdźěla tomu spjećowali, so jako wuchodni Europjenjo suměrować dać, zešlachći­ so knjezej Mikanowsk­emu tola přeco, paralele a podobnosće kónčin rysować a na zabawne wašnje spo­srědkować.

Awtor – Američan, kotryž je zdźěla pólskeho, židowskeho a zemjansko-madźarskeho pochada – předźěła po cyłej knize tež swójske swójbne stawizny.

W medialnych kaž tež wědomostnych debatach wo wjesnych kónčinach namaka so zwobraznjenje romantizowaneje idyle versus dystopiske wobrazy »mrějacych wsow«. Wjes so w tym zwisku jako powabne bydlišćo wobhladuje. Tomu steji wobraz rozpadanišća napřećo, kiž bu přez wotchad wobydlerstwa, industrializowane ratarstwo, hospodarski spad, prawicarski populizm a wotpójsnjenje wote wobchadneje infrastruktury sformowany.

Wotrosćemy wosrjedź role a hole. Płuwać nawuknjemy w skale. Solotej přińdźe bjez wokołopuća na blido a jeli schorimy, so kokoš w mjenje poliwki zarěza.

Zda so nimale tak, jako by žiwjenje w tutych wokomikach stejo wostało, njebychmy-li jednoho dnja wupowědali, dokal wutroby towaršow ćahnu: Peru, Indiska, domjacy Lipsk abo inflacionarny wućek Berlin? A bychmy na za lěćom wonjacy nadróžny powětr a miły wětřik zabyli, kotryž so do chěže wita, wuwětri-li so hródź.

Trjebamy wotměnu, kubłanski přistup a wotewrjeny diskurs. Wobohaćamy so swobodnym wunjemdrjenju zajimow a inpuće zdalenych móžnosćow zwonka našeho radiusa. Kak by tajkele městno wupadało – utopija přichoda a dystopija tučasnosće, zapopadnywši wšitke tute začuwanja, kotryž nas k WOSTAĆU pohnuja?

Što smy? Wotmołwa je cyle lochka: SMY WŠITCY TWAROŽK! Zadźiwa to? Snano na prěni pohlad, na druhi je mysl na eksistencu jako mikroorganizm we wěčnej žołći a wěčnym smjerdźe twarožka chětro změrowaca. Hišće jedne prašenje mam: Wot hdy je blido blido? A dale: Štó je naju poprawom jako agentow přistajił? Abo: Trjebaće te cholowy hišće?

Wšitko to prašenja, kotrež je sej pjeć młodostnych we wobłuku inscenacije »ChOROWNjA« stajiło. Błudnica je jewišćo. Mr. Pilk je wobłudnjenym młodostnym na jewišću słowa do mozow sadźił. A štož Pilk njezdokonja, to dočini jich wumyslenosć. Wšako su woni wšitcy »Chori z wumyslenja«, kaž Molière jim to kazał. Na jewišću stawa so potajkim runje to, štož sebi nichtó myslił njeby. Absurdne wotběhi a sceny, kotrež pozdatnje ničo ze sobu činić nimaja, wotměnjeja so w njestrowej, błudnej choreografiji połnych mozow.

Dźiwadźelnicy na jewišću maturowachu wšitcy lětsa na Serbskim gymnaziju w Budyšinje. Zajimawe bě, zo je jenička z nich maćernorěčna. Z tohole fakta wurosće samozrozumliwa, organiska dwurěčnosć w scenach. Žiwa wotměna rěčow na jewišću wo tym swědči, zo je młodźinske dźiwadło kmane, so wšelakorym wobstejnosćam so přiměrić. To bě (wone) wšako (tež) hižo z přechadźowacej produkciju »Prěki – durich – loborka« dopokazało, jako so tohorunja (hižo) serbšćina a němčina na jewišću zetkaštej. Lózy so nětko wězo prašeć: Čehodla serbske młodźinske dźiwadło, hdyž so serbska młodźina po wšěm zdaću lědma za nje zajimuje.

Nam Serbowkam a Serbam scyła jara wosebite stejišćo přisteji, na kotrež njech smy hordźi: Wobhladawši so jako domoródne wobydlerstwo Łužicy a hajicy naše hłuboko zakorjenjene tradicije a rěči. Runočasnje wosrjedź moderneho žiwjenja stejimy, kaž na přikład serbska hiphopowa kultura a doprědkarske serbske kompjuterowe nałožowanja wopokazaja. Nimo toho serbske wsy šwarne derjeměće rysuja.

Tradicija a moderna stej za nas lochce zwjazanej napřećiwkaj. Smy dźě moderny domoródny lud. Tute začuwanje přisłušnosće k domoródnej wobydlerstwowej skupinje nam aktualnje docyła nowy swět wotwěra: hoberski pokład prawow, kajkež našim prjedownikam ani spicy na mysle přišło njeby. Z tutymi móžemy w swójskej režiji na cyle nowe puće nastajić, najebać wuwića derjeměća a modernosće, wobstajne pozhubjenje našeje identity a rěče zadźeržeć a zawróćić.

Začuće přisłušnosće je naposledk wuměnjenje, sebi prawa z w lěće 2021 wot Němskeje ratifikowaneje UN-konwencije ILO 169 »dorěčenje wo domoródnych a w kmjenach žiwe ludy w njewotwisnych krajach« kazać – po tym, zo běštej so druhej wuměnjeni, mjenujcy sydlenska kontinuita a zachowanje někotrych tradicijow, w politiskim Berlinje hižo wobtwjerdźiłoj.

Som wótrosła na płonem kraju, abo na lanźe, kaž serske luźe tuder rad gronje. Ako su tegdy granice padali, což jo nam wunjasło drogowańsku lichotu a wjele lichego casa, njejo było za móju familiju móžno, se něźer daloko dojěś, na pśikład do Ameriki. Z bratšom smej se grajkałej na gumnje a w góli z drugimi źiśimi, kótarež teke njejsu měli pjenjeze. Což wó dalokich krajach wěm, som w telewiziji nawuknuła. Na pśikład z ameriskich filmow. Naš sused, kótaryž njejo měł žednu kablowu telewiziju, jo na ka­nopeju sejźeł a z nami filmy glědał wó złych Indianarjach a wjelikomyslnych běłych cowboyjach. Póněcom jo se pśi­wucył, wu nas dermo sobu wobjedowaś! Naša familija ga jo góspodliwa. Ale to jo druga starosć. Z małym bratšom njejsmej rozměłej, cogodla te połnage Indianarje njekśě se z tymi cool woblaconymi běłymi w dobrem rozdźěliś ten wjeliki prozny kraj? A pórědnje engelšćinu teke njejsu wuměli. Mej z bratšom smej zawcasa wuknu­łej engelski. Starjejšej stej kśěłej nama zmóžniś glucny pśichod. Njewěm, cogodla, ale to źo jano z engelšćinu!

Indianarje njejsu mě byli pśeliš sympatiske, pśeto njejsu měli žedne rědne domy, kaž Amerikanarje. A wóni, jo sused gronił, telik alkohola njeznjasu kaž my. Z tym jo měnił sebje, ale to jo druga starosć. Wóni njejsu byli cool. Ja pak som kśěła cool byś. To jo se malsnje změniło, ako som póznała Winnetouwa. Nic togo z filma, ale muskego, kótaremuž jo se napšawdu tak groniło! Wón jo był atraktiwny młody muski, a ja běch młoda, rowno wósymnasćo. Smej se póznałej w lěśojskem lěgwje na literarnem workshopje. Mě jo integracija z Winnetouwom lažko pśišła. Wón jo był syn Indianarja z Ameriki a pólskeje žeńskeje ze Rzeszowa. Winnetou jo powědał pólski a teke pitśku Maně. To jo rěc jogo nana. Kak romantiski jo to klincało! Njejsom daniž słowcycka rozměła. Ale som žedne jogo sadow z głowy nawuknuła kaž spiw.

Za titel knigłow basnjow »Pyšpot procha« dostanjo nakładnistwo wóte mnjo prědnu chwalbu. Se wě: Tu ga by w prědnem rěźe zasłužyła basnikaŕka Jill-Francis Ketlicojc. Ga jadna se wó napismo jadneje z jeje basni.

»Wšo trajo a zrownju zachada«, cytaŕ w njej zgóni (b. 18). To njejo rozmjej razka pśeliš nowe póznaśe. Ale młogemu rownikoju by tyło, gaby sebje to cesćej raz wuwědobnił. W casu dłujko, dłujko, dłujko pśed našym casom jo w kosmosu z njesměrneju, njepśedstajobneju mócu jadna supernowa twóriła ten gwězdny proch: elementy našogo swěta, z kótarychž smy teke my źinsa stwórjone ...

Před krótkim běch prěni raz w tutej wsy. A budu tam hdy hišće jónu? Miłoraz so runje kóncuje, rozbiwa, niči – čwak po čwaku.

Miłoraz – je pomjenowanje za miły, rjany kućik zemje, hdźež ludźo rady bydla. Abo je tam sydlił knjez z mjenom Miłorad? Na kóždy pad tčitej w mjenje słowje miły a rady.

Slepo – je pomjenowanje za městno, hdźež slipaše woda w bahnojtej krajinje abo hdźež bě slepa (nječista) woda. Tomu zdźěla dźensa hišće tak je.

Trjebin – je pomjenowanje za městno, hdźež bě so lěs trjebił, to rěka, hdźež dobywachu ludźo rolu, zo bychu so tam zasydlili.

Ze Slepoho pochadźacy basnik Kito Lorenc (1938 – 2017) měješe wulki wuspěch ze swojej prěnjej basniskej zběrku Nowe časy – nowe kwasy. Basnje ze studentskich lět, kiž wuńdźe po prěnim wudaću w lěće 1961 w druhim nakładźe hižo lěto na to. Zo docpěje serbska basniska zběrka druhi nakład, dožiwi do toho jenož Mina Witkojc (1893 – 1976), byrnjež lyrika samo na sebi jara woblubowana družina serbskeje literatury była. Po wonkownym formaće je kniha mała, po wobsahu a wuměłskim stilu pak wulka stopa do tehdyšeje reality a modernosće. Hižo w njej so pokazuje Lorencowa literariska wjacerěčnosć, štož je za serbsku lyriku tehdy docyła njezwučeny wudawaćelski princip. Pisa delnjo- a hornjoserbsce. Basnje wšak diwergěruja, to rěka, zo njeje wobsahowje identiskich basnjow. W delnjoserbšćinje wozjewi Lorenc mjez druhim, tak móžemy prajić, rozžohnowanski chwalospěw na swoje domjace strony, na serbsku srjedźnu Łužicu, kiž bě studija slawistiki w Lipsku dla wopušćił a do kotrejež so, tak z jeho biografije wěmy, wjace trajnje njewróći. W basni Trjebin, Slěpo, Miłoraz, wobstejaca z cyłkownje 32 štučkow, entuziastisce a połny přichilnosće wo swojej serbskej domiznje piše1:

Zaćichim so prašach, što móhła tu njepřistupneho wo mojej bytosći wozjewić. We wodźe bydlo, w pomjatku doma? Wo sebi rěčeć je po mojim zdaću njepowalnišo, hač swój ławrjenc mjez linkami wutřasć. Kapka do wěčnosće. Njeje zajim našich čitarkow a čitarjow – hladajo na wosobinske šmjatańcy a žiwjenske rozsudy sobučłowjekow – ćěšeny? Njewěsće, chcyjo nochcyjo, hižo dosć wo mni?

Jedna so wo hejatu lěwicarku ze sorabistiskim zdaćom, ze słabostku za mócnym kofejom a połnoměsačkowymi rozmołwami. Prědkowna poradźowarka a pozadkowa nitkićaharka. Pod złotymi žołmami sydacemu pomjatkej so ze časami zlětowacy přiliw bliži – wědomu znatosć woneho zjawa kóždemu samotarjej při wšej dwajsamosći podsunu. Za jasnymaj morjomaj zyboli so hoła kniha wobželnosćenych podhódnoćenjow. Někoho, kiž so wosrjedź dnja, wosrjedź puća a wosrjedź kada módremu złóstnistwu tučasnosće přiwobroći. Někoho, kiž wuspěšnje před njetrjebawšej čłowjeskej zawjazanosću ćěka. Někoho, kiž dwójne płomjo pod powjerchom na koži začuwa a howrjaty wětřik zakituje, byrnjež so přederje dopomnił.

Reflektujo, zda so Rozhlad kaž runoběžna pěšina, kotruž kóždy njenastupi. Ma zamóžnosć, wupłody jednotliwca kanalizować, do swěta wusyłać a wjetšej sferje zbližić. To mnje wabi a nas wšěch nazdala hromadźe wjedźe. Pohonjujo ze sprawnym intelektuelnym narokom na kulturnym polu chcu skutkować a sprawdu skutkowna być.

Cistercienski klóšter Marijina Hwězda, zaměstnjeny na kromje serbskeje wjeski Pančicy-Kukow, eksistuje njepřestawajcy wot swojeho załoženja w lěće 1248 hač do dźensnišeho. Najpozdźišo z prěnjej sakskej krajnej wustajeńcu »Čas a wěčnosć« w lěće 1998 bu wysoka hódnota klóštra we wuměłstwje a woznamje klóštrow srjedźneje Europy šěrokej ludnosći sposrědkowana.