Runje sym aprylske wudaće Rozhlada dočitał a mam je na wjacore wašnje za jara poradźene: nastorki k přemyslowanju, k diskusiji – tež kontrowersnej, wo tym pozdźišo – wobrazy (fotografije), lyriske twórby, citat z knihi Křesćana Krawca, hladanje, informacije, recensija, wopominanje, titulny wobraz a samo originalna serbska dadaistiska baseń! Wšo radźene, wšo na prawym městnje!
Nastorki k přemyslowanju a wězo tež k diskusiji widźu wosebje w rozmołwje z Grit Lemke. Redaktorka Hańžka Wjeselic mjenuje je sama w zawodźe rozmołwy a dalše wudadźa so z toho, štož filmowča sama wupraji.
Štó smy?
W nětko so wotměwacej wulkej diskusiji rěči so tež wo tym, što smy: narodna mjeńšina, awtochtoni, etnikum, narod, lud… Pochad, maćeršćina, narodnosć, što je, hdyž so serbskosć zhubi?
Sam sym rěčał jutrońčku z knjeni Wjeselinej – Hanku filma – a so wjeselił, kak wulkotnje wona serbsce rěči. Grit Lemke tež wuknje serbšćinu a rěči wo tym, kak wažna je rěč a znaju tež druhich, kiž su wosebje serbskeje mandźelskeje dla serbsku rěč nawukli.
Na druhej stronje sym w Radworskim procesionje wjacorych słyšał, kiž němsce rěčachu, tež jako so jich něšto serbsce woprašach.
Redakcija prosy wo »kritisku debatu wo zakładach načasneje serbskeje kultury«. Sym so z tym pospytał, ale z tutym nastawkom móžu na spočatku jenož ironisce wobchadźeć:
W lěće 1949 je so w Barće stał žałostny njeskutk: Tam su wottorhali hród a hižo lěto pozdźišo na samsnym městnje započeli šulu twarić – a w tutej šuli je so potom, kaž pisa druhi nětčiši serbski stawiznar (w připisu tu w Rozhledźe abo w Serbskich Nowinach) wučiła jenož ideologija, potajkim nic fyzika, matematika, chemija atd., tež nic nabožina! A Malinkowa pisa w sćěhowacym wotrězku, hdźež rěči wo wuswojenju a wuhnaću zemjanow a wo zemskej reformje: »Skrótka: jedna so tule wo socialistisku propagandu w historizowacym šaće, kiž ma načasnu politiku legitimować.«
A w slědowacym wotrězku, hdźež dźe wo wobraz Měrćina Nowaka-Njechorńskeho »Wot našich robotow rosćechu knježim jich wisate kutła« pisa awtorka: »Při tym konstruuje Njechorński zahubny a hač do dźensnišeho skutkowacy wobraz lětstotki potłóčowaneho a wuklukowaneho Serba. Tutón pak njeje žadyn ›stawizniski fakt‹, ale produkt socialistiskeho swětonahlada.«
Tute wuprajenje móžu jenož tak do normalneho zrozumjenja přewjesć: Wuklukowanje a potłóčowanje Serbow (a wězo tež němskich burow – hlej burske zběžki za čas Müntzera a Luthera a tež zběžki serbskich burow) njejsu »žadyn stawizniski fakt«, ale Měrćin Nowak je tajke něšto »konstruował« a socialisća/komunisća su sej to wumyslili, zo bychu swoju »načasnu politiku legitimowali«.
Zo je Martin Luther ze swojim přełožkom biblije wuznamnje přinošował k nastaću dźensnišeje spisowneje němčiny, słuša k powšitkownej wědźe. Ale tež w mnohich druhich rěčach je přełožowanje Swjateho pisma měło wažnu kulturnu funkciju.
To zwuraznja so tež w pólskej knize pod titulom »Nowy testament w stawiznach a kulturje Europy – 450. róčnica přełožka Noweho testamenta přez Mikławša Jakubicu do delnjołužiskeje rěče«.1 Kniha je rozprawa wo wědomostnej konferency uniwersity w Zielonej Górje, kotraž wotmě so 25. a 26. septembra 1998, potajkim před wjace hač 20 lětami w Ochli na kromje uniwersitneho města. Na njej wobdźělichu so, kaž so w předsłowje pisa, »stawiznarjo, rěčespytnicy a biblisća z Kanady, Pólskeje a Němskeje, mjez nimi tež jedyn Łužičan«. Tutón Łužičan běch ja – dr. Měrćin Völkel bě mje pósłał – a dźeržach jenički serbski referat konferency pod titulom »Rozprawa z dźěłarnje přełožowarja biblije«.
Rozprawjach tam wo přełožowanju Swjateho pisma, kiž smy někak w času mjez 1957 a 1976 jako studenća teologije a młodźi duchowni zdźěla w kolektiwje zdokonjeli a wo našich impulsach. Mjenuju teologiski, narodny, wědomostny a »rewolucionarny« impuls. A pod nadpismom »Što so dale sta« praji so, zo so w lěće 1966 wušły Nowy zakoń přez katolske wosady rozšěrjowaše, w swójbach čitaše a »tak so naš misionariski a narodny impuls dopjelni: Ludźo čitachu Bože słowo a woni čitachu to w modernej serbskej rěči.«