Martin, Jens; Krausch, Heinz-Dieter: Słownik dolnoserbskich zelowych, gribowych a lišawowych mjenjow. Wörterbuch der niedersorbischen/wendischen Pflanzen-, Pilz- und Flechtennamen, 2., pólěpšony a rozšyrjony nakład, Rangsdorf: Natur+Text, 2020.W lěśe 2020 jo wujšeł w nakładnistwje Natur+Text drugi nakład wósebnego słownika, kótaryž se pśiwobrośijo dolnoserbskim mjenjam zelow, gribow a lišawow. Awtora Jens Martin a Heinz-Dieter Krausche († 2020) stej znosyłej wjelicku licbu mjenjow a mjenjowych wariantow za wěcej ako 500 družynow. Až nowe wudaśe jo rozšyrjone, ned wumarkujoš, gaž wzejoš se wobej ediciji do rukowu: Wersija z lěta 2012 ma 352 bokow, wóna z lěta 2020 pak 440. Dodali su se mjenja dotychměst njewobglědowanych družynow, ale teke hyšći njeregistrěrowane mjenja a warianty pla takich, kótarež su byli južo w prědnem nakłaźe zastupjone. W tom konteksće deje se wuzwignuś terenowe slěźenja awtorowu, w slědnych lětach wósebnje Jensa Martina, kótaryž jo njewomucnje pla maminorěcnych serbskich wejsanarjow se dopšašował za tym, kak gronje tym wšakim rostlinam, gribam a lišawam. Glědajucy na to, až źinsa za wjele luźi to, což rosćo na łuce, jo jadnorje »tšawa«, njejo se z tym slěźenim wobchował jano wósebny źěł serbskego (wósebnje dialektalnego) słownistwa, ale zrownju wěda a wěźenje buŕskich luźi wó pśiroźe a wobswěśe.

Knigły su na njewócakowany a fryšny part wěcejrěcne: Glědajucy na pó móžnosći šyroku celowu kupku cytarjow jo głowna rěc wopisowanja nimšćina. Generelnje dwójorěcne (serbske a nimske) su nadpise. Pśi tom jo layout taki, až serbska wersija bijo wěcej do wócowu. To se stawa subtilnje, pśez pozicioněrowanje na boce resp. w smužce a nic pśez grafiske wuzwignjenje. Pśez to, až numerěrowanje jo zwězane ze serbskimi nadpismami, statkujo nimski pendant ako »dodany pśełožk«. To pśewrośijo zwuconosći. Cesto dosć źe jo tak, až statkujo serbski pśełožk ako (alibijowy) pśidank. W recensěrowanem słowniku pak matej dolnoserbšćina a nimšćina rowne pšawo. To lažy teke na tom, až pódawaju se w słownikowem źěłu jano serbske wejsańske mjenja, kótarež móžo se cytaŕ – jo-li trjeba – slězy z pomocu registra pśestajiś do nimšćiny. Pśez strukturu jadnotliwych artiklow serbšćina na wjele bokach dominěrujo.

juli 2021

Ptašk leśi

Na jadnom dnju w juliju w městašku Ax-les-Thermes w pódpołdnjowej Francoj­skej.

Na dwórnišću w Ax-les-Thermes se na kólejach zasajźijo śěg. Jano ja a ja­den­ muski, někak pěśźaset lět stary, cakamej na to, až śěgowe źurja se wótcyniju. Ale hyšći tak daloko njejo. Muski jo znjeměrnjony, někak nježywy, wón tapoco zas a zas wót źurjow k źurjam, aby wopytał, lěc se skóńcnje wótcyniju.

Wón powěda pśi se, borkoco něco do swójeje brody. Casy tak se zda, ako by ku mnjo powědał. Rozmějom někak take něco ako: Zeger tśich ga muse se źurja wótcyniś! Njejo ga hyšći zeger tśich? Póglědnjom na swójo info­łopjeno, wótjězd jo zeger 15:23. Pón se napšawdu na mnjo wobrośijo a se mě pšaša. Wótegronijom – se wě francojski – , až to njewěm. Pokažom jomu­ swój zeger: Njejo hyšći zeger tśich. Žedne minuty pózdźej jomu po­ka­žom – ako zasej ku mnjo pśišapoco – swójo info-łopjeno a gronim cas wótjězda. Wón kradu pśisłucha a mě nadpadnje, někak njewšednje wobglědujo. Pšaša se, lěc som špańska, měni ze Špańskeje. Ja gronim: Allemagne.

Wón nimski: Berlin, ja ... Polen nicht weit ... Ja zasej francojski: Jo, som žywa tam w bliskosći. Wón se pšaša, lěc engelski powědam. Gronim francojski: Nimski. Wón: Ich bin ein Mann. Ich bin kein Mädchen. Die Vogel fliegt. Rědnje­, z francojskim akcentom. To klincy ako: Isch bin ein Maan. Isch bin kein Mettschen. Die Voggel fliegt. Pokažom swójo wjasele, smjejomej se pózlaž­ka.

Zjawy historiskego pódtłocowanja rěcy a kultury Drjewjanarjow

Wustup drastwineje a rejowańskeje kupki »De Öwerpetters« na Drjewjańskem dnju w PrazeAž do źinsajšnego njejo se nimska wušnosć, cerkwina kaž tež swětna, póstarała wó pótrjeby Drjewjanarjow/Wendlandarjow a jo wobchadała skerjej macošnje z derbstwom drjewjańskeje rěcy a kultury. Pśi jadnom woglěźe, źož smej z českim pśijaśelom Milošom Malecom na jogo iniciatiwu pśigótowałej Drjewjański źeń za Pragu a smej woprowałej za to pór dowolowych dnjow, aby do Wendlanda se dojěłej, smej měłej zajmne dožywjenje: Drastwowa a rejowańska kupka »De Öwerpetters« jo swójich cłonkow pó cełem Wendlanźe gromadu tšubiła. Wóni běchu se jano dla naju na pśijazne wuwitanje pśewoblakli do swójich drogotnych drjewjańskich narodnych drastwow a wócakowachu naju pśed kulojcowym muzejom w Lübelnje. Ako naju wuglědachu, su se zestupili a nama zanjasli drjewjańsku pěseń »Katü mes ninka bayt?« (Chto ma njewjesta byś?) Až do źinsajšnego spomnjejom se kradu zgnuty dla wopokazaneje cesći a pśichylnosći. Ako smej pótom z ludowymi wuměłcami do rozgrona pśišłej, jo mě jadna žeńska pśedstajiła swóju drastwu. Wóna běšo ju zderbnuła wót swójeje stareje mamy, jo gjarda groniła. Som jej wótegronił, až ga njedejała w takej jadnoraznej drogotnej drastwje wustupiś, ale se daś pó njej nowu wušyś, staru originalnu pak derje wobchowaś, aby se dalej a dłujko zdźaržała. Lěc njamaju něźi šlodarja abo šlodaŕku za to? Take něco ga se dajo spěchowaś. Na to wóna jo měniła, až jich kultura se wósebnje njespěchujo. Wognjowa wobora a sportaŕske towaristwa se derje spěchuju. Lěbda pak rejowańske ludowe kupki. Wšo, což maju, naźěłaju sebje sami. – Pśez mójo wulicowanje, až wu nas we Łužycoma se ludowe kulturne źěło pśez zjawnu ruku spěchujo a derje pódpěrujo, su byli zaźiwane. Šołśe, abo kaž tudy gronje »Samtgemeindebürgermeisteroju« Hubertoju Schwedlandoju, kótaryž běšo tež na pśiwitanje do Lübelna pśichwatał, som pitśku pózdźej wósebnje chwalujucy gronił: »Wěsćo Wy, kake kulturne dejmanty Wy tudy maśo. Som kradu pśechwatany a zwjaselony. Mógu Wam spšawnje gratulěrowaś, až take něco wurědnego how maśo. To dejali pśecej derje spěchowaś.«

Ale zasej slědk k drjewjańšćinje: Lětźasetki pó tom, až su słowniki, gramatika, rěcywědne publikacije wujšli, njejo se we Wendlanźe wjele na tom pólu rěcy stało, to groni pśisamem zewšym nic. Jano w kulojcowem muzeju w Lübelnje jo ze jsy Süthen do muzejoweje jsy pśenjasony dom Jana Paruma Schultze, a we njom w jadnom rožku pitśku něco wó drjewjańskej rěcy zgónijoš. Głos profesora Reinholda Olescha recitěrujo z paska ten Wóścenaš w drjewjańšćinje. To jo wšo. Razka ten jadnučki zachowany ludowy spiw »Katü mes Ninka bayt?« njamóžoš tam słyšaś.

Hartmut S. Leipner Foto: archiw Nowego CasnikaW kuždej krizy štycy šansa, se groni. Napšawdu? Drje za tym, kaka to kriza jo. Wjelike krize, ako ta tšašna katastrofa w Japańskej pśed 10 lětami, woporam we Fukuśimje žednu šansu njejsu dali. A teke tych wušej 30.000 družynow zwěrjetow a rostlinow, kenž jo wót wótemrěśa wobgrozonych, njeby tu wuchadnu sadu wobtwarźiło.

Spócetne grichiske słowo κρίσις (krísis) ma wóznam měnjenje abo rozsuźenje. W tych padach, źož mamy něco rozsuźiś, dejali wěźeś, kótare móžnosći ga mamy. Historikarje, pšawizniki za mjazynarodne pšawo, epidemiologi, narodne góspodaŕniki a wójaŕske eksperty su se wobjadne, až luźe źe njewuměju derje rozsuźowaś. We Wójnskej fibli Bertolt Brecht pišo, až luźe lěbda něco z katastrofow pśiwuknu. Lubjej se pyta za winowatym. Jadnore wótegrona su za spódobanim: Chinezarje, Bill Gates z jogo mjazynarodnym pśiseganim, wuše mócy abo pomsć sknechtowanego wobswěta. To wšo znani wó wótpokazanju pśinawuknuś. Ta słaba zamóžnosć wuknjenja ma paradoksnje cyniś z wěru do racionalnosći wědomnosći. Z teje wěry slědujotej cesto pśeśiwnej, ale jadnak fatalnej njedorozměśi: Na jadnom boce se njekritiski mysli, až wěsty wuslědk slěźenja jo absolutna, na pśecej a wšuźi płaśeca wěrnosć. Na drugem boce se pśekritiski pśiswójujo pozicija, až rozdźělne rezultaty wótbłyšćuju alternatiwnu realitu. We wobyma padoma se njeglěda na wobstojnosći, kenž lajki mimo slězynowych fachowych znaśow cesto pódgódnośuju. Na nich se jadnorosći dla w popularnych medijach zabywa. Jo pak jano jadna wěrnosć, wóna jo bźez alternatiwy. Pytanje za wěrnosću se pomjenijo wědomnosć, kótaraž žednogo kóńca njama. Nic njama cyniś z wěru, dokulaž se złožujo na ewidencu. Aby pytanje za wěrnosću wuspěšne było, musy se bźez pśedsudkow definěrowaś, pód kótarymi wuměnjenjami něco płaśi. To teke groni, až wšykne wědomnosći muse cuze wobwliwowanje z boka politiki, popularnych medijow abo finance konsekwentnje wótpokazaś. Nejlěpše, což móžo wědomnosć podaś, su dopóznaśa, kenž se mógu pśekontrolěrowaś. Ta wěrnosć jo aktualny staw, kenž pak witśe z nowymi rezultatami móžo byś pśestarjety. Wěcej to njejo, ale rownocasnje jo to pśewšo wjele. Tym relatiwnym wědomnostnym dopóznaśam mamy se źěkowaś za wšykno. W kolektiwnem wobchadanju z krizami musy wědomnosć pśecej zasej na rozměru a mroki dopóznaśow pokazaś. Wědomnosć njeznajo žednych měnjenjow, jano fakty, togodla tam njejo žedna lichota měnjenja. Pśeśiwo njerozymnym gronam wót lichoty měnjenja we wědomnosći, na pśikład wó pśeměnjenju klimy abo wó genmanipulaciji pśez šćěpjenje, musy se zakšocyś. Pótom jo kriza šansa, ku kótarejž teke wědomnostne wuslědki pśinosuju ako to, což su: ako esencielny schójźeńk dopóznaśa.

W lěśe 2014 jo se w Lipsku kapała Serbska reja załožyła. Wót zachopjeńka sem su kśěli cłonki, kenž maju serbski, nimski, amerikański abo bulgarski póchad, z pomocu serbskeje reje luźi ze wšakorakich kulturow zgromaźiś. Wósebnje glědaju pśi tom na młodych luźi. Kaž to w folk-scenje nałog jo, graju k tomu na wšakich instrumentach z cełego swěta (akordeon, klucate fidle/Nyckelharpa, gitara, dudy, šalmaja, kontrabas, mały pólski bas, bubon, triangel, fidle, brumejza, okarina, flejta). Wósebnosć jo, až gerce (Beth Fogleman, Clemens Isensee, Fabian Jacobs, Gregor Kliem, Jan Thiessen, Robin Brück) njespiwaju. Tak móžo słuchar teke mimo znajobnosći serbšćiny pśistup k serbskej kulturje namakaś. Mimo togo stej Theresa Jacobsowa a Gregori Marinov jano za nawjedowanje rejow zagronitej, w tom pódpěrowanej wót G. Kliema a B. Foglemana.

Serbska reja, Traditional Sorbian Dance Music, Załožba za serbski lud 2020, 11,90 €Na koncertach njepógónjuju wóni luźi jano k rejowanju, ale pokazuju jim teke, kak to źo. To jo samo we Łužycy źeń a wěcej trjebne, dokulaž běso drje pśed tśiźasća lětami hyšći normalnje, až su camprowarje a zapustarje z góspodarjami ludowe reje rejowali, ale to se zgubujo wót lěta k lětu. Kulturny łamk 1990ych lět se pokazujo wšuźi, źož na jsy gósćeńce ze zalom njejsu mógali w nowem góspodaŕskem systemje pśežywiś. Źož rejowański zal njejo, tam reja njejo a teke dalejdawanje rejowańskeje tradicije staršeje generacije na młodu móžno njejo. Rejowańska šula w měsće glěda rědko na łužyske reje ako Annemarie-polku/Marijanku/Katyržinku abo Rheinländer, kótaryž w Póryńskej zewšym znate njejo. W běgu casa jo se gercam Serbskeje reje raźiło, swóju wašnju, swój stil namakaś. Wšojadno, lěc na koncerśe abo w serbskem radijowem programje, jo ned wusłyšaś, až Serbska reja grajo. Prědna cejdejka kupki jo łoni w oktoberje wujšła. Nagrawana jo wót Jean-Baptiste Meyrieux w Tyšaric brožni w Dešnje a w Off Road studiju Lipsk a mastering jo zgótował Joseph DeJarnette ze Studio 808A w USA. Ako gósći su Carolina Eyck, Johanna Isselstein a Torben Schmeiduch na tereminje, klucatych fidlach a dudach (Hümmelchen) słyšaś, ale teke njeznata dolnoserbska spiwaŕka Lowiza Glodowa z Drjenowa. Spiwa wobej spiwaŕce stwóritej ze spiwanim z lěta 1957 resp. 1976 historiski wobłuk kóła jadenadwaźasća nowych interpretacijow serbskich ludowych spiwow w rejowanju. Luźam, kenž chójźe tam a zas na serbski koncert abo słuchaju serbskej programa rbb a MDR, jo wjele spiwow cd »Serbska reja – Traditional Sorbian Dance Music« znatych, som se pak wěsty, až jo w zachadnych styrźasća lětach lěbda něchten k tym spiwam rejował. Togodla jo witane, až w kniglickach (booklet) k cejdejce se rozkładujo, kak se kužda reja rejujo a wótkul pśiźo. Jo ga jasnje, až serbska rejowańska kultura jo pó źělach mjazynarodna, dokulaž Łužyca jo wesrjejź Europy. Polku a walcyk njejsu se Serby wumyslili. Nimska swójoraznosć kupki »Silbermond« njejo muzika, ale nimska rěc. Swójoraznosć serbskich rejow jo wótergi »jano« instrumentěrowanje. Pśechwatanje na cejdejce »Serbska reja« jo za mnjo było, až woblubowany »Do Popojc ja njepójdu« jo měł něga rytmus pólskeje reje »Wiwat« a jo dwójostup (Zweitritt). Ale jaden Retoroman jo mě raz gronił, až móžomy L. Hauptoju a J. A. Smoleroju za »Pěsnički hornich a delnich Łužiskich Serbow« wjelgin źěkowne byś, dokulaž stej zběrałej hyšći serbske ludowe spiwy w spócetnej muzikaliskej formje. Retoromaniske ludowe spiwy su se akle zběrali, ako jo se južo we wšyknych dołach šwicaŕskego kantona Graubünden/Grischun akordeon zadomił. Togodla su ten cas južo skóro wšykno tak spiwali, až jo móžno było k tomu derje na akordonje graś.

Za ekspertow teorije serbskego rejowanja su mimo togo teke take informacije w kniglickach cejdejki zajmne, až »Hanzo Nabok« słuša k pórowym rejam pód pomjenjenim »šotiski«, a až jo »W kałkojskem łužku« polonejza, dokulaž źinsa njemyslimy pśi polonejzy na měrnu reju, ale na luštny karnewal. Gaž myslim se na móju sotśinu źowku, som se pak wěsty, až njejo jej pśi rejowanju informacija wjelgin wažna, až jo slěpjański »Z hulědkom« (górnoserbski: Z wuhladkom ja za swojej Hanku hladam) wjerćak (Dreher). To groni, až móžo kuždy pśisłuchaŕ něco nowego pśiwuknuś. Tak stej byłej za mnjo »Šołta chcył mi dźowku dać«, pisnje wózjawjony 1843, a »Wendischer Tantz«, prědny raz wózjawjony 1790, nowosći. Ale ako luź, kenž južo 36 lět serbske ludowe spiwanje woplěwa, mam za škódu, až gerce skóro kuždy stary muzikowy kus wariěruju. Tak jo śěžko sobu spiwaś. Lěc jo to »Ach, ty lesny rjany luby mój« (w Dolnej Łužycy skerjej znaty ako »Gaby mója gubka wódu piła«) abo dalšne ludowe spiwy ako »Hanka, ty brune wóčko«, »Do drjowa« abo teke »Ty sy taka wijkotata« (wěcej znaty ako »Daj mě jadno jajko«). Cłonki Serbskeje reje njeby byli prědne muzikanty, kenž se mysle, až spiwarjam su noty wažnjejše ako wejsańska spiwańska tradicija abo znatosć melodije z rozgłosa. Nowa interpretacija wótpowědujo cesto źinsajšnym zwuconym wašnjam słuchanja. Tak by antiwójnski spiw »Stoj ta lipa« bźez mjazygraśa wóstudny zněł. Ale ako jo kupka JANKAHANKA 2014 cejdejku wudała, na kótarejž su wšykne serbske ludowe spiwy nowy aranžement dostali, su gerce wěźeli, až górnoserbskim młodostnym su serbske ludowe spiwy znate a źěl młoźinskeje kultury. W Dolnej Łužycy smy južo wjasołe, gaž 50lětny wumějo melodije tśich serbskich ludowych spiwow. W tom su tudejše Serby Nimcam bejnje blisko, tomu »ludoju prědneje štucki«. Tekst drugeje štucki jo zwětšego: »Lala lala lalala.«

Rěc jo poměrnje derje wuslěźona, co něnto dalej?

Pśi mimo cwiblowanja wjelgin zasłužbnem wědomnostnem slěźenju a wobźěłanju rěcneje maśizny njejo se nejskerjej na to mysliło, až by mógała se na zakłaźe nagromaźoneje wědy wuwijaś wucba drjewjańšćiny za zajmowanych luźi. Woglědajo-li Słowjan do Wendlanda, ga co tež rady wěźeś, kaka jo drjewjańšćina była a lěc by ju sam rozměł abo nic, kake wósebnosći jo měła a co jo wót njeje snaź zwóstało. Tež praktiske wužywanje smějomy how a tam a pśichodnje wócakowaś. Za to su ze zajźonych tśich lětźasetkow žedne drobne pśikłady znate. Powšyknje póbrachuju wšak kontinuita a zaměrnjejše statkowanje a spěchowanje. Ale toś te pśikłady pokazuju, až wužywanje drjewjańskeje rěcy a zmysłapołna zaběra z njeju njejstej wótwisnej wót licby luźi, kótarež ju rozměju abo wuměju. Wó tom som pśeznanjony. Cu je howko raz nalicyś, dalokož mě znate su:

1994 wótwórjony Serbski muzej w Chóśebuzu jo w swójej prědnej stawnej, až do 31. decembra 2015 prezentěrowanej wustajeńcy měł mały wótrězk, kótaryž jo był pósćony Obodritam a Hannoverskemu Wendlandoju, we njom jo była mała pokazka teke na drjewjańsku rěc. Pśi tom jo šło wó to, woglědarjam znate cyniś, až to słowjańske w Nimskej njejo, abo něga njejo było, wobgranicowane na serbsku Łužycu, ale jo se wupśestrěło pśez nanejmjenjej tśeśinu teritorija źinsajšneje Zwězkoweje republiki Nimskeje. Spomnjejom se na woglěd kupki žeńskich z Wendlanda krotko pó wótwórjenju Serbskego muzeja, kenž su byli zaźiwane a zwjaselone, wu nas teke něco z dolnosakskeje domownje namakaś. Ako se jich wopšašach, lěc su drjewjańšćinu gdy raz sami słyšali, ga njeběchu. Su pak byli śim wěcej pśechwatane, až su to w Chóśebuzu mógali. Som jim ned z głowy nawuknjonu módlitwu »Wóścenaš« w drjewjańšćinje pśednjasł. Toś to bjatowanje słuša k pórědkim, w 17. stolěśu zapisanym a zachowanym drjewjańskim tekstam, źěkowano procowanjam wuconego G. W. Leibniza w lěśe 1691, wó tom buźo hyšći grono. Mjaztym eksistěrujo nacasna wudopołnjona wersija.

Rozgrono z kuratorku chóśebuskego Serbskego muzeja Martinu Nowakoweju wó zmodernizěrowanem muzeju

Cogodla jo se dejał Serbski muzej w Chóśebuzu wobnowiś?

Serbski muzej ga jo se južo w lěśe 1994 wótwórił. Za to jo se na zachopjeńku 1990tych lět dom na Młyńskej droze 12 ako muzej wutwarił a w samskem casu jo se teke stawna wustajeńca k stawiznam a kulturje Serbow w Dolnej Łužycy koncipěrowała.

Pó někak 25 lětach jo něnto notne było dom z twaŕskich aspektow saněrowaś a renowěrowaś. Dalej jo se dejało twarjenje teke tak pśetwariś, až jo za zbrašnych lěpjej pśistupne.

Nejwažnjejša pśicyna pak jo była, až smy kśěli muzej modernizěrowaś. Pó tak dłujkem casu njedajo jano drugich srědkow, aby se woglědarjam wěda pósrědniła, na pśikład moderne medije, ale dajo teke wjele nowych wědomnostnych dopóznaśow. W minjonych lětach ga smy mógali wjele zajmnych objektow za muzej nakupiś, žedne smy dostali darjone. Tak su se muzejowe zběrki zaměrnje rozšyrjali. Z kuždym objektom, kenž smy wobźěłali, smy mógali se teke nowu wědu pśiswójś abo druge wědomnostne zwiski dopóznaś. Wjele tych informacijow smy woglědarjam we wósebnych wustajeńcach dalej dawali abo w publikacijach wózjawili. Něnto smy kśěli nowe dopóznaśa teke we wobnowjonej stawnej wustajeńcy prezentěrowaś, a to teke z nacasnymi technikami a medijami. Comy ga z casom hyś a na pśikład teke młody publikum dojśpiś. A nowe medije su rowno teke za Serbski muzej wažne, dokulaž muse wšykne woglědarje a woglědaŕki muzeja teke móžnosć měś dolnoserbsku rěc abo muziku słyšaś.

(19.11.1933–18.2.2021)

Nekrolog pisaś za Pětša Janaša njejo pśeliš śěžko, jo jano notnje, jogo žywjeńske statki nalicyś, a južo su někotare boki połne. Staram se wó to, to nejwažnjejše wufiltrowaś.

Pětš Janaš jo se naroźił 1933 w Chóśebuzu, źiśecy cas jo był cas wójny a nan jo wóstał we njej. Wótrosł jo mały Pětš pla stareju starjejšeju maminego boka w srjejźnej Łužycy, w Hórnikecach, a lěśojski cas pśebywa pla stareju starjejšeju nanowego boka w Krosnje nad Odru. Pó naraźenju tamnego fararja Zyguša slědujo wucba na Serbskem gymnaziumje w Budyšynje, což wóznamjenijo nawuknjenje górnoserbskeje rěcy a prědne zmakanje z Fridom Mětškom, direktorom gymnaziuma, kenž jo dejał hyšći měś wjeliki wliw na žywjeńske rozsudy Pětša Janaša. Rownocasnje jogo wuwucujotej Michał Nawka a Jurij Wjela, pśisłušnika serbskeje inteligence stareje šule, což wopśimjejo kubłanje k serbskemu patriotizmoju! Teke I. serbska kulturna brigada, źož jo grał trompetu, jo lubosć k serbstwu zmócniła. Tak rosćo młody Janaš ako wótnabocnik nutś do serbskego žywjenja.

Pó naraźenju Mětška pódajo se na studij do Lipska, a to nic sorabistiki, ale germanistiki. Mětšk běšo měnjenja, až w sorabistice dajo pśemało literarnych wědomnostnikow. Janaš jo był pósłušny, jo ga literaturu a lyriku južo wót źiśetstwa lubował. Za pózdźejše zaběranje ze serbskeju literaturu jo było toś to zakładne wukubłanje wjelgin wužytne.

Halina Barań, spisowaśelka a mólaŕka z Bogatynje, jo se naroźiła a bydli w pólskej Łužycy. Źěkowano žywjenju w granicnych stronach, ma awtorka wjeliku wědu wó tom wobceŕku, jogo stawiznach a stawiznach wšyknych narodow, kótarež su how wót lětstotkow gromadu žywe. Wóna jo teke znata w Górnej a Dolnej Łužycy, dokulaž žedne z jeje tekstow a knigłow su južo pśestajone do nimšćiny a teke górnoserbšćiny. Jeje dłujkolětny pśełožowaŕ a dobry znaty, wucabnik Alfred Měškank (1927–2016) z Chóśebuza, njejo jano cytał a pśestajał teksty kněni Barań. Wón jo jej teke wujasnjował a pokazował Łužycu.

Halina Barań, Ptaški domacnych górow, Agencja Wydawnicza ARGI s.c., Wrocław 2020, 188 bokow, kšuty wuwězk

Knigły »Ptaški domacnych górow« su źasety roman Haliny Barań, kótaryž jo wujšeł w pólskej rěcy. Nowa publikacija póśěgujo se na motiw zgubjoneje domownje w pór kontekstach: w zwisku z Pólakami, wusedlonych pó 2. swětowej wójnje z tak pómjenjonych pódzajtšnych Kresow (nimski: Grenzland abo Ostpolen), kótarež jo dostał Sowjetski zwězk pó konferency w Jalśe (Jalta 4.–11.2.1945), abo z Nimcami, nuzkowanych do spušćenja Pólskeje, dokulaž běchu se granice pśesunuli, abo ze Serbami, kótarychž domownju jo brunica skóńcowała. Knigły pak njeźěle luźi do lěpšych a špatnych, do dobyśarjow a póbitych, do woporow a katow. Twóŕba Haliny Barań napomina do měrneje koeksistence a wulicujo wó śěžkem generaciskem nazgónjenju zgubjenja nic jadneje domownje, ale wjele małych wóścnych krajow. Mały wóścny kraj – to pak njejstej jano dom abo jadno město. To jo rum, w kótaremž kuždy z nas se cujo wěsty. Wjelgin śěžka tematika Europy pó 2. swětowej wójnje pokazujo se pśez stawizny jadneje swójźby. Akcija romana wótměwa se w Sakskej a Bramborskej, a teke w granicnych stronach Pólskeje, na pśikład we jsy Łąski, měsće Gerliszków a teke w Chóśebuzu. Stawizny fiktiwneje familije Wolkowskich se pokazuju pśi drugich regionalnych a europskich tšojenjach pó wójnje a teke na zachopjeńku 21. stolěśa.