je rjad Serbskeho ludoweho ansambla, wěnowany serbskim filmam w najšěršim zmysle słowa, kotrež so w kóždej hrajnej dobje jónu přewjedźe. Prěni wječor běše filmam Maje Nagloweje a Juliusa Günzela (8. julija 2021) wěnowany a druhi wječor (4. nowembra 2022) filmam, ke kotrymž staj komponistaj Jurij Winar, załožer a prěni intendant SLA a Helmut Fryča (Fritsche), jeho prěni chórowy dirigent a komponist, filmowu hudźbu napisałoj. Rjad organizuje hudźbna dramaturgowka SLA Swantje Richter*. Tekst moderacije (wažnosće dweju komponistow za serbsku hudźbu dla) so tule dokumentowany wozjewi:
Z dźensnišim zarjadowanjom njespominamy ‒ wuwzaćnje ‒ na lětuše jubilejne lěto Korle Awgusta Kocora a Handrija Zejlerja, ale na »młódši jubilej«, na 70. róčnicu załoženja Serbskeho ludoweho ansambla a załožerjow prěnjeho profesionalneho serbskeho wuměłskeho ćělesa. Tež hdyž přisłušeja ansamblej tehdom kaž dźensa chór, orchester a balet, wuńdźe naše zarjadowanje z małej wobsadku, smyčkowym orchestrom, kotrež tež mjez filmami kompozicije wobeju komponistow zahraje. Woni činja to pod nawodom prěnjeje huslerki Kamile Susłowicz live, a to rěka w lěpšej kwaliće, hač budźemy hudźbu w třoch starych filmach słyšeć.
Z třoch krótkich filmow našeho wječorneho programa, wobhladachmy sej na spočatku hižo prěni »Rockenstock und Zamperstrauch«, hdźež widźachmy a słyšachmy žónski chór ansambla. Dalšej filmaj, kotrejž předstajimy, stej »Wenn Jan und Lenka Hochzeit machen« a rjad zakónčimy z filmom »Hexennacht und Maientanz«. Wonej zwobraznitej serbske nałožki w 1950tych lětach na wsy. Serbski kwas předstaji so w srjedźnej Łužicy z wšelakimi nałožkami Hornjeje Łužicy, we Wotrowje, Radworju a druhdźe. Tu dožiwjamy cyły měšany chór ansambla a starši přihladowarjo mjez nami budu čłonow chóra spóznać, kaž Leńku Winarjec-Šołćinu, Brunhildu Kindermannowu, Gerharda Wóskeho abo Hansa Krawca. A derje spóznać je tež tehdomniši intendant Jurij Winar. Na tutym městnje wutrobnje Jurja Winarjowu dźowku, Christianu Schilde, ze swojim mandźelskim tu mjez nami witam.
Jurja Winarjowe kompozicije we wšěch třoch filmach a w filmje »Rockstock …« zaklinča. Přidatnje słyšimy tež kompozicije Helmuta Fryče, zahrate wot orchestra Ansambla za serbsku ludowu kulturu pod dirigatom mjenowaneho Jurja Winarja. Scenarije k filmam su serbske wosobiny napisali, wot Jana Meškanka je scenarij za chodojtypalenje a druhej stej wot sławneho molerja, spisowaćela a kulturnika Měrćina Nowaka-Njechorńskeho.
Filmowe titule přeradźa přitomnym wobsah a nam staršim, na wsy rodźenym su serbske nałožki derje znate. A młódšim tu přitomnym podawa rěčnik, filmowy komentator wěcywustojne informacije.
Wo režiseru wšitkich třoch filmow, Hansu-Güntheru Kadenu (* 1926 w Drježdźanach), je bohužel mało znate. Znate je, zo skutkowaše w swojim času na polu wabjenskeho filma w Berlinje a pozdźišo załoži swójsku AG w ródnym měsće Drježdźany. W filmografiji, w zapisu jeho twórbow w interneće su jeho dźěła jenož hač do lěta 1989 datěrowane, pozdźiše so njenańdu. Wone naspomnjene tři filmy su jeho jeničke ze serbskej tematiku, kotrež je wón za DEFA, filmowy studijo za popularnowědomostne filmy (Podstupim-Babelsberg) w nadawku Němskeho centralneho instituta za wučbne srědki NDR produkował. Tehdomniše filmy ‒ »přewažnje w šulskej wučbje zasadźene«, a to skerje za němskich šulerjow – su nam dźensa zajimawe dokumenty serbskich nałožkow.
Dokelž je wo režiseru jenož mało znate, chcu na tutym městnje podać skrótka někotre daty a fakty k spočatkam serbskeho resp. łužiskeho filma, potajkim k spočatkam filma we Łužicy.
Hesło spočatka filma je powšitkowne znate – jako wobrazy běhać nawuknychu ... abo jako wobrazy počachu běhać.
1911 bu prěni němy film w Delnjej Łužicy produkowany, nahraty a přez hłownu hrajerku, tehdom wuznamnu dansku wuměłču Asta Nielsen, »muzu němeho filma«, sławny. Film rěka »Der fremde Vogel«. Lubosćinska tragedija so derje do romantiskeje wokoliny Błótow hodźeše a němy film bjez słowow wužada sej wot akterow wulke patetiske pohiby.
1927 slědowaše něma filmowa komedija, wospjet w Błótach nahrawana z titulom »Der fidele Bauer«, w režiji Awstričana Franza Seitza sr. Tutón film bu hakle lětsa »wotkryty«, dokelž wo nim dotal njewědźachmy. Nimo toho eksistuje zajimawa stawiznička, kotruž chcu přeradźić. Dr. Alfred Krawc, serbski filmowy wědomostnik, skutkowacy w Berlinje, hdźež je 2018 zemrěł, běše zdobom čłon mjezynarodnych gremijow. Jako tajki, wobdźěli so jónu na filmowym kongresu w Italskej, hdźež wuhlada we wustajeńcy wo němych filmach, fota k njeznatemu filmej »Der fidele Bauer«. Wočiwidnje hraješe film w Błótach a njeběše to jenož »filmowa kulisa«, ale woprawdźity němski w Błótach wjerćany film. Jeničce Italčan, Giovanni Vitrotti, běše jako kameramuž na filmje wobdźěleny, hewak pak mjezynarodnje – z jendźelskimi, francoskimi a madźarskimi dźiwadźelnikami – wobsadźeny. Mjez nimi bě tež Madźar Szöke Sza- kalla, pozdźišo w Hollywoodźe přewšo wuspěšny hrajer. K prapremjerje filma (1927) zahra so hudźba Wernera Richarda Heymanna, jednoho z tehdom najsławnišich a najpilnišich filmowych hudźbnych komponistow. Film pak ničo z tehdy hižo znatej a woblubowanej operetu – ze samsnym mjenom, wot Lea Falla – činić nima. Mjenowana opereta je so dwójce tež jako film inscenowała a prěniša wersija je wosebje přez Paula Hörbigera, předstajejo stareho bura, znata.
Naspomnjenja hódne je, zo su w němej filmowej tragediji kaž tež w komediji Błóta derje zwobraznjene, ale wažnišo je, zo je delnjoserbska narodna drasta awtentiska předstajena. Filmy wo błótowskich wobydlerjach a wo Błótach su dale aktualne, kaž wuchadźa ze sydomdźělneho rjada »Spreewaldfamilie« (1990/91), jedna z poslednich produkcijow DFF, na kotrejž běch nastupajo rěč a narodnu drastu wobdźěleny. Nowša serija »Spreewaldkrimi« (2022) je produkcija ZDF, tu pak so serbsko-němski region lědma tematizuje.
Spočatk 1920tych lět nastachu potom prěnje čorno-běłe dokumentarne filmy ze zwukom, to rěka z rěču a hudźbu. K prěnim filmowym entuziastam Sakskeje, słušeše ludowědnik Oskar Seyffert, spřećeleny z Arnoštom Muku. Wot njeho mamy dźesać filmow, kotrež dokumentuja serbske nałožki. Seyffertowe filmy wo serbskich nałožkach so wšelako hódnoćachu – klasificěrowachu so w zjawnosći najprjedy jako romantiske, eksotiske, ale tež jako »hinterwäldlerisch verträumt«.
Hišće do zakaza wšeho serbskeho přez nacionalsocialistow, nasta w 1930/31, w zhromadnym dźěle delnjoserbskeho fararja Herberta Cerneho z aktiwistom čěsko-serbskeho partnerstwa, Vladimirom Zmeškalom, šěsć krótkich 16 mm dokumentacijow, kotrež buchu přewažnje w Delnjej Łužicy nahrawane. Wone filmy hač do dźensnišeho swój dokumentariski, awtentiski raz – na rozdźěl wot do toho mjenowanych filmow Drježdźanskeho ludowědnika ‒ wobchowachu. Rozdźěl filmow wobeju filmowcow je wid wobhladowarja, hač je to »wonkowny« abo »nutřkowny wid« režisera na material – w našim padźe na serbske nałožki. Sakski ludowědnik wobhladuje material jako zwonkastejacy, Delnjoserb porno tomu je z nałožkami wotrostł a wobsedźi nutřkowny wid, to rěka, zo so to, štož so zwobraznja, sposrědkuje.
Tutón rozdźělny wid, zrozumjenje a wěda wo podawku a wobsahu, skutkuje dale a je hač do dźensnišich dnjow za nas relewantny. Je na kóncu rozsudźacy za kwalitu a připóznaće filma. Po politiskim přewróće je filmowa produkcija tež k serbskej tematice přiběrała a při tym wjerća a pokazuja so akceptabelne filmy, ale tež tajke, kotrež su zwjeršne a njewěcowne a skónčnje njeakceptabelne. Jako špatny přikład njech je lětuša filmowa premjera »Straight Outta Crostwitz« mjenowana.
Po Druhej swětowej wójnje běchu to dale najprjedy filmowi amaterojo, kotřiž socialistiski natwar we Łužicy – často tež jako nadawkowe twórby Domowiny – z wosebitym niwowom produkowachu. K pioněram słušeše Budyski fotograf Kurt Hajna. Reportaže pak za předfilmy w kinje, dokumentacije a popularnowědomostne filmy buchu potom wot profesionalnych režiserow a ze serbskimi sceniskimi awtorami – kaž za naspomnjene tři filmy Hansa-Günthera Kadena pisane.
Wot 1976 podpěrowaše Dom za serbsku ludowu kulturu w Budyšinje filmowe projekty, doniž njebu potom 1980 Sorabija Film-Studio pod nawodom dr. Tonija Bruka – z pomocu Alfreda Krawca – załoženy. Z tym započa profesionalne a mjezynarodnje skutkowace studijo dźěłać. Wosebje hódne su wjele mjezynarodnych koprodukcijow tuteje małeje skupiny z dramaturgom Geratom Hendrichom.
Dźensniši wječor je wuměłcomaj SLA wěnowany, kotrajž staj při kolebce tehdy wulkeho serbskeho wuměłstwoweho zawoda – chór, balet a orchester – stałoj a započatk wulkotnje zmištrowałoj. Jurij Winar (1909‒1991) bě wot 1951 nimale dźesać lět intendant, hudźbny nawoda, dirigent a komponist ansambla. Nimo swojeje wobšěrneje a najwšelakorišeje wuměłsko-hudźbneje dźěławosće bě pod pseudonymom Jurk tež jako awtor žortnych stawizničkow a basnjow znaty. W tehdyšim filmje z titulom »52 tydźenjow je jedne lěto« (1955), po Jurja Brězanowym romanje, skutkuje Jurij Winar tež jako hrajer sobu. Film je wječor pjelnjacy a njeby so do programa dźensnišeho wječora hodźał.
Mjenje »napadny« běše jeho kolega Helmut Fryča (1907‒ 1964), dwanaće lět chórowy nawoda a komponist: Jeho wobdźěłanja serbskich ludowych spěwow hišće dźensa w Serbskim rozhłosu słyšimy. Jurij Winar je a bě jako wjesoły a žortny čłowjek znaty a zamó ludźi ze swojej energiju zahorjeć a publikum zwjeselić. Helmut Fryča bě skerje měrniši a swědomićiši kolega, kiž so prócowaše, zo buchu wustupy wulkeho chóra w najlěpšej kwaliće poskićene.
Dźakuju so za Wašu kedźbnosć. Přeju Wam dale zajimawy wječor.
JURIJ ŁUŠĆANSKI
*Mjeztym je to rjad filmow w koprodukciji z »Łužica/Lausitz-Film« Choćebuz »Nysa/Neiße-Film-Festival« a Kamjentnym domom w Budyšinje.
