Dnja 17. nowembra 2022 wotmě so w Choćebuzu mjezynarodna konferenca »Mjeńšinowe rěče w Francoskej: Strategije a zadźěwki rěčneho planowanja a rewitalizacije«. Zarjadowar bě w juliju 2022 załoženy wotrjad za regionalne wuwiće a škit mjeńšin při Serbskim instituće. Přeprošeni běchu eksperća bretonskeje, korsiskeje a okcitanskeje rěčneje politiki, zo bychu w zašłych lětdźesatkach docpěte postupy předstajili. Tematizowane buchu pak tež poražki a přichodne wužadanja. Něhdźe połsta wobdźělnikow1 z kubłanja, wědomosće a towarstwoweho žiwjenja – zwjetša ze serbskeje Łužicy – wobdźěli so na konferency.
Běše to prěnje zjawne zarjadowanje wotrjada za regionalne wuwiće a škit mjeńšin2, kotrehož dźěłowej ćežišći stej walorizacija kulturneho herbstwa w so měnjatym strukturnym regionje Delnja Łužica a wědomostne přewodźenje rewitalizacije delnjoserbšćiny. Na zakładźe přirunanjow situacije druhich mjeńšinow w Europje podpěra wotrjad team ZORJA3 při nadźěłanju masterplana za rewitalizaciju delnjoserbšćiny (»Serbska rěcna strategija«).
Referenća z Francoskeje předstajichu eksistowace strategije za rewitalizaciju swojich rěčow, rozprawjachu pak tež wo zadźěwkach. Nimo historiskich, politiskich a towaršnostnych aspektow, kotrež wobwliwuja aktualnu situaciju bretonšćiny, korsišćiny a okcitanšćiny, koncentrowachu so wosebje na srědki přesadźenja rěčneje politiki, wučbu (wosebje za dorosćenych), modality za přistajenje a wukubłanje wučerjow kaž tež na městno tutych rěčow w zjawnym rumje a lokalnym hospodarstwje.
Okcitanšćina ze swojimi dialektami ma we wulkich dźělach južneje Francoskeje hač do šěsć milionow rěčnikow. Rěč so w 19 departementach na 65 priwatnych imersiwnych towarstwowych šulach (Calandretas) rozwučuje, na zjawnych šulach je okcitanšćina – hinak hač w Bretoniskej – jenož fakultatiwna. Přirunujo z wulkim historiskim rěčnym rumom so tak jenož snadny dźěl ludnosće docpěje, referowaše Jocelyn Icart z Convergéncia Occitana4. Mjeztym zo eksistuja za dorosćenych rěčne kursy okcitanšćiny, haći statna kubłanska technokratija proces rekrutěrowanja wučerjow. Potrjeba za wučerjemi je wulka, ale njeje dosć dźěłowych městnow za nich. Wot lěta 2021 je okcitanšćina připóznata regionalna rěč.
W Bretoniskej zasadźuja so wot 1970tych lět za bilingualne a imersiwne šule (2022: 665), rozprawja Visant Roue, zastupjer Zjawneho hamta za bretonisku rěč. Mjeztym maja zaso něhdźe 225.000 rěčnikow w pjeć departementach. Měznik běše, tak Roue, dojednanje mjez statom a bretoniskim regionom za bilingualnu wučbu a wužiwanje regionalneje rěče w zjawnym rumje z lěta 2015. Dalše dojednanje z lěta 2022 chce ličbu dwurěčnje kubłanych šulerjow wot dotal 19.765 na 30.000 w lěće 2027 zwyšić. Za to chcedźa přidatnych bretoniskich wučerjow přistajić (2021: nimale 1.200), kotřiž maja so na připóznatych, certifikowanych dalekubłanjach za wučerjow rekrutować. A w lěće 2001 bu charta Ya d’ar brezhoneg (»Haj k bretonšćinje«) do žiwjenja zwołana. Přeswědčiwje předstaji widźomnu dwurěčnosć w zjawnosći a hospodarstwje: nadróžne tafle (samo na nadregionalnych dróhach), tafle za sportowe a turistiske zarjadnišća, zličbowanki, komunalne teksty hamtow, swójbne knihi, wabjenje, wukładne wokna atd.
Sébastien Quenot z Korsiskeje uniwersity referowaše wo wuwiću a stawje5 korsišćiny (aktualnje něhdźe 60.000– 100.000 rěčnikow). Hladajo na ćežku situaciju žadachu sej Korsičenjo po wotumje Korsiskeje zhromadźizny za winowatostnu wučbu korsišćiny w lěće 1982 stajnje zaso trěbnu interwenciju politiki k zesylnjenju rěče na kupje. Ultimatiwny cil wostanje docpěće statusa hamtskeje rěče za korsišćinu nimo francošćiny. Najebać sylneje socialneje podpěry, kotruž ma korsišćina na kupje, a někotrych postupow, kotrež so dźakowano wšelakim dojednanjam z Parisom wot lěta 2001 sem docpěchu, čaka hišće wjele dźěła. Kaž Quenot přispomni, wobsteja dale wulke wustawoprawniske zadźěwki, na př. njedawna censura a zběhnjenje zakonja Molaca6 přez francoske wustawowe sudnistwo z negatiwnymi sćěhami za imersiwnu wučbu regionalnych rěčow (a za móžnosće wužiwanja wosebitych značkow při pisanju).
Sćěhowaštej krótšej přednoškaj Měta Nowaka (MWFK) a Maksimiliana Hasackeho (nawoda projekta ZORJA při DOMPRO – Domowina Delnja Łužica Projekt ptzwr). Wonaj předstajištej situaciju delnjoserbšćiny a zakłady masterplana za rewitalizaciju rěče, kotryž so tuchwilu z wotrjadom za regionalne wuwiće a škit mjeńšin nadźěła. Wulke wužadanje při tym je, tak Nowak, wukubłanje wučerjow.
Zarjadowanje skónči so z podiumowej diskusiju z třomi referentami z Francoskeje, kotruž Rémi Carbonneau moderěrowaše. Třo hosćo rozprawjachu wo njewuspěchach při pospyće wožiwjenja rěče a identifikowachu cyły rjad wuspěšnych strategijow, kotrež su za wožiwjenje rěče njeparujomne: přestajenje na digitalne medije, kubłanje w zažnym dźěćatstwje, literatura za młodźinu, studijne směry za mjeńšinowe rěče na uniwersitach, róla sporta a hudźby, aktiwna ciwilna towaršnosć a nic naposledk sociolinguistiske studije, zo bychu so spušćomne daty a argumenty za rewitalizaciju hromadźili kaž tež kročele doprědka a dozady měrili.
RÉMI CARBONNEAU a MADLEN DOMAŠCYNA
přełožk: KATRIN ČORNAKEC
1 Dla lěpšeje čitajomnosće wužiwaja so w teksće za wšitke wobdźělene wosoby jenož muske formy.
2 Naprawa so wot Załožby za serbski lud ze srědkow zwjazkoweho ministerstwa za nutřkowne naležnosće a domizna na zakładźe wobzamknjenja Němskeho Zwjazkoweho sejma spěchuje.
3 ZORJA, w nošerstwje towarstwa «Domowina Delnja Łužica Projekt ptzwr«, spěchowanje kaž wotrjad, hlej připisk 2.
4 To je cyłk, kotryž wobsteji z wjace hač 90 towarstwow k spěchowanju okcitanskeje rěče a kultury.
5 Dokelž je kupa woblubowany turistiski cil (3 mio. turistow wob lěto w přirunanju k 340 000 Korsičanam) wobsteji strach, zo so rěč a kultura (w folkloristiskim zmysle) nadměru strapacěrujetej.
6 W lěće 2021 wobzamknjeny zakoń wo škiće herbstwa regionalnych rěčow a jich spěchowanja bě namjet bretoniskeho zapósłanca Paula Molaca w Narodnej zhromadźiznje. Přez zakoń je připóznaće regionalnych rěčow jako rěčneho herbstwa Francoskeje zaručene. To potrjechi a jich wučba jako fakultatiwny předmjet we wobłuku normalneho wučbneho plana. Dale polěpšichu so wuměnjenja za priwatnu dwurěčnu wučbu kaž tež za dwurěčne tafle na lokalnej runinje a jich financowanje.
1 Dla lěpšeje čitajomnosće wužiwaja so w teksće za wšitke wobdźělene wosoby jenož muske formy.
2 Naprawa so wot Załožby za serbski lud ze srědkow zwjazkoweho ministerstwa za nutřkowne naležnosće a domizna na zakładźe wobzamknjenja Němskeho Zwjazkoweho sejma spěchuje.
3 ZORJA, w nošerstwje towarstwa «Domowina Delnja Łužica Projekt ptzwr«, spěchowanje kaž wotrjad, hlej připisk 2.
4 To je cyłk, kotryž wobsteji z wjace hač 90 towarstwow k spěchowanju okcitanskeje rěče a kultury.
5 Dokelž je kupa woblubowany turistiski cil (3 mio. turistow wob lěto w přirunanju k 340 000 Korsičanam) wobsteji strach, zo so rěč a kultura (w folkloristiskim zmysle) nadměru strapacěrujetej.
6 W lěće 2021 wobzamknjeny zakoń wo škiće herbstwa regionalnych rěčow a jich spěchowanja bě namjet bretoniskeho zapósłanca Paula Molaca w Narodnej zhromadźiznje. Přez zakoń je připóznaće regionalnych rěčow jako rěčneho herbstwa Francoskeje zaručene. To potrjechi a jich wučba jako fakultatiwny předmjet we wobłuku normalneho wučbneho plana. Dale polěpšichu so wuměnjenja za priwatnu dwurěčnu wučbu kaž tež za dwurěčne tafle na lokalnej runinje a jich financowanje.
