Jill-Francis Ketlicojc abo Źilka jo ta nejmłodša dolnoserbska spisowaśelka a casnikaŕka, znata južo cytajucym serbskich medijow a tejerownosći teke źiśam. Serbska princesna śmojteje romantiki, nutśi kótarejež hyšći jo wóstała góle a to góle póžeda za tšojeńkami!

Wóna jo z rodom wót Města, jo wótrosła w Žylowje a tencas bydli w Nowem Chmjelowje. W bachelorje jo Jill studowała sorabistiku na lipšćańskej uniwersiśe, ako master wóna jo studěrowała pśirownujucu literarnu wědomnosć a interdisciplinarne pólske studije w Halle nad Solawu. Jo južo pśed lětami a něnto zasej łoni se wobźělowała na literarnem wuběźowanju Ludowego nakładnistwa Domowina a Załožby za serbski lud, źož jo dobydnuła dwě 3. myśe ako basnikaŕka a awtorka krotkeje proze.

Jill-Francic Ketlicojc, Wuchack głupack a druge tšojeńka, il. Thomas Binder, Budyšyn: LND 2020, 64 b.

»Wuchack głupack a druge tšojeńka« su jeje prědne wózjawjone kniglicki, je jo Ludowe nakładnistwo Domowina lětosa wudało, ilustrěrował »Wuchacka« jo Thomas Binder. To su te prědne źiśece kniglicki w slědnych lětach, napisane w dolnoserbskej rěcy a nic pśestajone z drugich rěcow (jano tšojeńko »Kak jo kobołk swóju smjerźinu dostał« jo było pjerwjej w nimskej rěcy napisane, ale pótom awtorka jo sama napisała serbsku wersiju, wěcnje wobźěłanu a wudopołnjonu). Kniglicki se pórucuju za źiśi w starstwje wót wósymich lět, kuždy bok ma wukludny wobrazk a serbsko-nimski špikowański cedlik dołojce.

Pó wobšyrnych twaŕskich źěłach we wustajaŕnjach jo se Słowjańske groźišćo Raduš kóńc awgusta 2020 nowo wótwóriło. Archeologowka Katharina Schmeiduch jo wót julija wědom­nostna sobuźěłaśeŕka w muzeumje, kótaryž do města Wěto­šowa słuša. Katrin Čornakec jo se z njeju rozgranjała wó jeje wuwi­śu, wó archeologiji a nadawkach na jeje nowem měsće statkowanja.

Kak jo se Waša zagórjetosć za archeologiju zbuźiła?

Mójej starjejšej w Barlinju stej měłej stare wěcy a meble. Z nima som teke pśecej rada do muzejow šła, wónej pak njejstej žednogo archeologiju-spleena měłej. Weto smy byli na pśikład w Prignicy, aby sebje woglědali ten kralojski row wót Seddina. Abo dopomnjejom se na bagnowe śěła w Dolnosakskem krajnem muzeju w Hannoverje. Mimo togo som z nima cesćej była na srjejźowěkowych markach a stakim pśistup do toś teje sceny dostała. Mój zajm za starodawne wěcy njejo žednje pópušćił. Togodla som se rozsuźiła za studium archeologije na Lichej uniwersiśe w Barlinju. Pópšawem som kśěła pśecej wence źěłaś, sama pytaś za namakankami a je na swětło pśinjasć, dokumentěrowaś a wó tom pśemyslowaś. A pśez wurywanja za cas mójogo studiuma, źož som źěłała we wuglowych jamach a we wobceŕku nastawajuceje trase za płun OPAL a Łužycu bližej zeznawała, som starcyła na temu zukowe šćerkotawy (Tonrasseln). Wóni su byli pón teke tema mójogo magisterskego a mójogo doktorskego źěła, kótarež něnto pišom.

Skóro (8. septembra) móžo prof. dr. sc. phil. Dietrich Scholze-Šołta, wót septembra 1992 do janua­ra 2016 dłujkolětny direktor Serbskego instituta, swěśiś swój 70. narodny źeń. Z toś tym ju­bilejom glěda wón rowno­cas­nje slědk na pśisamem pěś lět na wuměńku. W tom casu jo lite­rarny wědomnostnik, pśestajaŕ a lektor dalej kradu aktiwny był na swójom fachowem pólu.

1950 w Budyšynje naroźony Dietrich Scholze njepóchada ze serbskeje familije a jo pó abiturje nejpjerwjej pśełožowanje (Sprachmittler Polnisch/Russisch) w Barlinju studěrował. Pó rěcywědnem a polonistiskem diplomowem źěle jo se wósebnje z pólskeju literaturu zaběrał. Na toś tom pólu, lěcrownož něnt ze stawizniskim wusměrjenim, jo nastała jogo disertacija (1980). Teke z habilitaciju w lěśe 1988 jo wóstał tomu śěžyšćoju zwěrny: »Polnische Dramatik im 20 Jahrhundert: Traditionen – Poetiken – Wirkung« (wěcej k tomu gl. Franz Schön: Dietrich Scholze-Šołta zum 65. Geburtstag, w: Lětopis 62 (2015) 2, b. 163– 166).

Za dłujkolětnu polonistisku źěłabnosć jo D. Šołta 1999 wusoke statne cesćenje, ryśaŕsku kśicu Zasłužbowego rěda Pólskeje republiki, dostał.

Serbskej rěcy a tematice jo Dietrich Scholze-Šołta se pśiwobrośił wót 1980tych lět. Južo 1986 jo chopił statkowaś ako redaktor sorabistiskego casopisa Lětopisa (tegdy za rěd D: Kultura a wuměłstwo). Pózdźej – wót drugego zešywka 1993 až do 2015 – jo był jogo šefredaktor. W tom lětźasetku jo załožył swój pśiběrajucy sorabistiski profil. Toś jo se mógał 1991 wuspěšnje procowaś wó pśistajenje w nowem (k prědnemu septembroju nowo załožonem) Serbskem instituśe, pópšawem ako wjednik tegdejšego wótźělenja »Kulturne a socialne stawizy«, ale skóńcnje ned teke ako institutny direktor. 1997 su jogo dodatnje za honorarowego profesora za sorabistiku na Lipšćańskej uniwersiśe pówołali.

Dolna Łužyca spiwa. Zběrka woblubowanych spiwow za serbske zmakanja a swěźenje, na zakłaźe wudaśa z lěta 2007 a app z lěta 2018 rozšyrił a znowego zestajił Gregor Kliem, 188 b., z notamiGroni se, až Serby su spiwajucy lud. To same gronje teke dańske luźe w Pódpołnocnem Šleswigu a Walizarje wó sebje. Historiski fakt jo, až jo se hyšći dalšnym narodnosćam zglucyło, z pomocu ludowego spiwa se swóju rěc wobchowaś. W koronowem casu jo śěžko, se na spiwanje zmakaś, ale mań luźi spiwa sobu, gaž doma hit z licaka zazni. Až njeby musali jano jenźelski abo nimski spiwaś, jo wudało LND gano spiwnik »Dolna Łužyca spiwa – Zběrka woblubowanych spiwow za serbske zmakanja a swěźenje«, z titeloweju kreslanku Ingrid Grošcyneje, zestajony wót Gregora Kliema. Ten spiwnik jo naslědnik prědnego wudaśa z lěta 2007. To jo měło 61 spiwow, nowe jo rozšyrjone na 159 arijow. Wóni deje wšakorake swěźenje wobogaśiś, ako domownisku zgromaźinu (Anka źěšo do Karlinkojc), wejsny swěźeń (Lubše luźe, witajśo) a zapustojski ruš (Heja, gólcy, pójźćo camprowat). Tak to na wobalce stoj. Ale k serbskej kulturje słušatej teke alkohol (Paleńc) a reja (Annemarie). Toś tu w Dolnej Łužycy až do Parska (Königs Wusterhausen) wjelgin woblubowanu polku rejuju wótergi teke w Górnej Łužycy. Se wě, tam nic ako pšuski marš, ale ze samskimi kšacami, pótakem ako reja rejowarjow ako »Katyržinka, swěrna moja«. Žeden dalšny słowjański lud mimo serbskego njewužywa słowo »reja« město nimskego »Tanz«. Daniž kulturna wědomnosć něco drugego njedopokažo, mam togodla tu reju za jadnu nejstaršu hyšći rejujucu w Serbach. K nanejstaršym hyšći spiwanym spiwam jo licył česki folklorist Ludvík Kuba (1863–1956) »Naše gólcy z wójnu jědu«. Město togo pak jo se wudawaŕ nowego spiwnika za kradu njeznaty wójnski kjarliž rozsuźił (Wšykne pany z wójny jědu), ale jadnomu jo sowa, což jo drugemu syłojk. Mimo togo njejo žeden spiwnik ako dopołne zběranje za archiw myslony, ale ako wubraśe za wjasołe spiwanje doma a pla drugich. Tak njejo G. Kliem na swójźbne zarědowanja (Źowćo, wij ty wěnaška) a na měsćańskich Serbow a Serbowki (W Barlinju) zabył, kenž bywaju źeń a wěcej. W casu, źož staraju se luźe cesto wó regionalne źiwidła, jo teke na kubłaŕki karniklow myslił (Źěštej dwě rědnej pó tšawku). Ze serbskim spiwom móžoš pak tež špatnje zapłaśonych luźi troštowaś (Na póli su pastyrje) a bogatych turistow witaś (Ha pśijěł panik do Błotow). Źeń a noc, wob tyźeń a kóńc tyźenja źěłaju wósebnje žeńske w domowniskich śpach a muzejach Dolneje Łužyce, aby cuzym pokazali, až naše prědowniki něga njejsu měli internet-shopping, ale weto južo drastwu (Pśědła jo Marja). W Slěpem, źož dolnoserbski dialekt powědaju, lěcrownož namakajoš jich ludowe spiwy teke w górnoserbskem »Towaršnem spěwniku« z lěta 2009, su młogi wjacor na pśězu šli (Tam, dźož ten mjeseck swěći).

Za słowjańske pśijaśelstwo wabje w dolnoserbskem spiwniku słowakske, pólske, česke a morawske (Bóleraz; Błotka lube; Njebjo, zemja radosć ma; Běžy wóda), za dobre susedstwo nimske (Pójź, wutšoba buź wjasoła) a za globalizaciju awstriske a italske spiwanja (Śicha noc; Ow ty wjasoły). Teke na twórby nimskich a serbskich klasikarjow ako Friedrich Schiller (Młoźeńc tam pśi rěce sejźi), Mina Witkojc (Gaž wětšyk dujo), Juro Surowin (Ach, mója góla, ty zelena) a duo Handrij Zejler/Korla Awgust Kocor (Anka, buź wjasoła) njejstej wudawaŕ a lektor Fabian Kaulfürst zabyłej. Zejler a Kocor stej dobry pśikład za to, až móžo wuměłski spiw z casom ludowy bywaś, a to něga a źinsa, kaž: »Zagraj nam rejku« Jana Pawoła Nagela, abo »Sy ty Serb« Fryca Rochy a Manuela Semischa. K tomu su »Die Folksamen« melodiju komponowali.

Co su wuměnjenja a wuslědki serbskego stawiznopisa w drugej połojcy 20. sto­lě­śa? Mały rěd pśinoskow zaběra se z nastawanim »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šyršem zmysle. Comy no­we­ slěźeńske wuslědki pśedstajaś a zra­zom pśepšosujomy ku kritiskej debaśe wó zakładach nacasnejeserbskeje kultury.

Pólske zajmy za stawizny nejdalej na pódwjacor segajucego słowjańskego lu­da­ su na pólu slěźenjow wó Łužycy nejwěcej frekwentěrowane. Pólska wědomnosć móžo pak teke pokazaś na wu­znamne wuspěchy na pólu slěźenjow, kótarež se pśiwobrośuju jano stawiznam Serbow. Wupłaśijo se źe sebje wuwědobniś, až z tśich doněntejšnych syntezow stawiznow togo luda, mimo w sedymźasetych lětach slědnego stolěśa wudanych Stawiznow Serbow w styrich zwězkach stej byłej dwě wuškownej statk pólskich slěźarjow.

Prědne źěło, kótarež wobjadna stawizny słowjańskich wobydlarjow Łu­žy­ce, jo wujšło 1861 w Petersburgu: Pśeglěd serbskich stawiznow, kótarychž awtor, Wilhelm Bogusławski, jo z Wołynja póchadał. By mógali se pšašaś, zwótkul jo pla wobydlarja Wołynja zajm za geografiski tak zdalonu krajinu. Zacho­pjeńki zajmow Bogusławskego za serbske pšašanja segaju do zachopka studiuma, za tym ako jo starcył na pśinoski Aleksandra Maciejowskego1 wó Łužycy. 1858 jo prědny raz do Łužyce woglědał. Tam jo wuznał, až wušej drobnych nastawkow Korle Awgusta Jenča a snad­­neje licby nimskich pójadnanjow njejo dało žedno źěło, kótarež by se w šyršej měrje ze stawiznami Serbow zaběrało. Tak jo se rozsuźił, se studiumoju teje problematiki pśiwobrośiś. W Budyšynje jo nawězał zwiski z Janom Arnoštom Smolerom, Michałom Hórnikom a Korlu Awgustom Jenčom, kótarež su jogo ze stawiznami Łužyce wopóznali. Njeglědajucy na jogo rozpalonosć a sprocniwosć by se Bogusławski cesćej raz w swójom źěle zakopnuł, njeby jomu wót junija 1859 do apryla 1860 w Petersburgu pśebywajucy Jan Arnošt Smoler wjeliku pomoc wopokazał. Z po­mo­cu jogo pokazkow a radow jo se mógał­ rukopis źěła južo 7. septembra 1871 w petersburgskej śišćaŕni Józefata Ohryz­ki wó­tedaś. Źěło na knigłach jo było 11. nowembera 1861 dokóńcone. Bogusławski jo publikaciji pód titelom Pśeglěd serbskich stawiznow dał chro­nolo­gi­sko-problemowu strukturu a jo ju źělił do wósym kapitelow: Case nje­wótwis­no­­sći; Case nimskego rubjenja a plundrowanja (927–1002); Pólske case (1002– 1033); Case njepśestawnych a zmu­śo­nych zwadow­ wó kněženje nad Łužycu (1033–1319 a 1373); Wó změnje towarišnostnych poměrow a zgubjenju serbskeje narodnosći pód wliwom nimske­go pódtłocowanja (927–1319 a 1373); Česke case (1319–1636); Sakske a pšuske case; Case wózroźenja. W lěśe 1877 jo Bogusławski zachopił pśigótowanja za wóspjetne wudaśe swójogo źěła. Wón sam a jogo pśijaśele su zachopili zběraś knigły a za aktualizaciju twóŕby njewu­zbytne notice. Ten zaměr su pak zasej zachyśili, dokulaž w tom samem lěśe jo Po­znańske towaristwo pśijaśelow wědomnosćow wupisało wuběźowanje za źěło: Póglědanje na stawizny pódwjacorno-połnocnych Słowjanow mjazy Łobjom a granicami něgajšneje Pólskeje, wót casa jich stupjenja na historisku scenu až do zgubjenja politiskego byśa a narodnych znamjenjow, na kótaremž jo se Bogusławski rozsuźił se wobźěliś. Napóslědku jo nastała wobšyrna twóŕba, wopśimjejuca 2.800 bokow, kótaraž jo se pśipóznała ako nejlěpše źěło wuběźowanja. Awtor jo se mytował, a styri zwězki Stawiznow połnocno-pódwjacornych Słowjanow do XIII. stolěśa su se publicěrowali 1887–1900. Něźi w tom samem casu jo se Hórnik dał do pśełožka Pśeglěda serbskich stawiznow. Na dwójaki part zwjaselece jo se lěto 1884 wopokazało. Wušej naspomnjonego myta Poznańskego towaristwa pśijaśelow wědomnosćow jo se mógał tejerownosći wjaseliś pśez publikaciju w Budyšynje dłujko wócakowaneje Historije Serbskeho Na­roda. Pódobnje kaž Pśeglěd stawiznow, źěło­ signě­rowane wót Bogusławskiego a Hórnika, jo wóna wopśimjeła wósym kapitelow: Stare case; Rěd žywjenja; Case­ njewótwisnosći (531–929); Wójowanje wó njewótwisnosć; Serby a Łu­­žycanarje pód kněženim cuzokrajnikow wót XI. do XIV. lětstotka; Łužycy w zwězku z Čechami (1319–1635); Kněženje Sakske a Pšuske w 17., 18. a 19. stolěśu; Cas narod­nego wózroźenja. W lěśe 1884 jo Bogusławski wótnowotki do Łužyce woglědał. 1885 jo se ako źasety cesny cłonk do Maćice Serbskeje pśi­wzeł. Z tym su se pśipóznali rowno tak jogo wědomnostne statko­wanje ako teke zasłuž­by w pśigódnem zwónoźenju z petersburgskeju hypoteku Bašmakowa zwězanych financielnych pro­blemow Maćice Serbskeje. Slědny raz jo pśijěł do Łužyce w l. 1886, źož jo měł góźbu se­ z Adolfom Černym2 zmakaś.