Z kofrom rad njejězdźim do swěta; lubjej nosym w kuždej ruce někaku brjucha­tu kóžanu tašu. Do njeje móžoš teke wjele natkaś. Akle w nowšem casu som zasej raz se wudał dodaloka ze śěžkim kofrom – ale wó tom pózdźej. Pósłuchajśo nejpjerwjej, co jo se mě stało w lěśe 1945!

Někotare mjasece pó tšašnej wójnje som se pušćił domoj z wjelikim kofrom. Wóze zeleznice běchu juž dosć stare a mějachu hyšći prězy a slězy platformu, na kótarejž móžo na fryšnem pówětšu niźi pěśnasćo luźi stojaś. Wobzacy­njona jo taka platforma ze zeleznym źaržanim. A nabite połne běchu tencas wšykne śěgi!

Tak se walich ze swójim kofrom, kenž chowašo wšykno mójo bogatstwo, ned do wóza nutś, aby hyšći město k sejźenju załapił. Ale njamóžach se zewšym ze źurimi pśeśišćaś. Toś pśiwołachu mě žedne sobudrogujuce, až dejał ten kofer lubjej wence stajiś na platformu, wóni by južor za nim glědali – bźez kofra ga by lažčej sejźenje namakał. Tak wótstajich swój kofer na platformu a namakach napšawdu we wózu rožk k sejźenju. Ceły źeń běch se naganjał – mucny se blarnuch na twardu drjewjanu ławku.

Źeń spěšnje se chylašo ku kóńcoju, běšo drje rowno 30. september 1945. Jěźech­my ze snadneju spěšnosću, a casy se pśetłocych pśez stojecych luźi, aby póglědnuł za swójim kofrom. Wuglědach jen kuždy raz za wjelimi no­gami­. Bywašo śma. Śěg wótergi wustawašo. Lěcrownož poł spicy, ga weto njeskomuźich, za kofrom póglědaś. Wón stojašo hyšći na starem měsće. Dowě­riś se njamóžoš nikomu w tak zwitem casu ... Mějach swójo wjasele nad tymi dobrymi luźimi, kenž w tej chłodnej nocy wence na platformje stoja­chu a hyšći za mójim kofrom glědachu. Cełu noc smy tak pśepórali. Do słyń­ca som slědny raz póglědnuł za swójim drogim kofrom: wón běšo hyšći derje zamknjony a z rjemjenjom wobwězany.

Niski prestiž jo zadora spěšnemu wótnowjenju (3)

Znate ga jo ze zapiskow, až su Drjewjanarje rady a wjele spiwali. W lěśe 1672 jo na pśikład wušy promšt města Celle wobznanił, až Wendlandarje hyšći »wjele słowjańskich spiwow« spiwaju (w nimskem originalu: »viel wendische Lieder«). Na pśikład pśi woplěwanju nałoga stajanja kronowego boma na dnju swětego Jana su młode drjewjańske žeńske z Lüchowa spiwali »wjasołe pěsni w drjewjańskej rěcy«. Gaž wóni srjejź swójeje jsy ten kronowy bom (nimski: »Kronenbaum«) zwigaju, wóni »rejuju a skokaju wokoło kaž źiśi Israela wokoło swójogo złotego śeleśa; spiwaju w drjewjańskej rěcy wšakorake pśiwěrkojte spiwanja, myslece, až take jo jadna Bóža słužba, pśez kótarejež móc wóni a jich zbóžo derje se wuwijaju.«

Gaž pśi góźbje swajźby jědu pó njewjestu, tak jo zachowane ze jsy Clenze, wóni spiwaju »teke wjele drjewjańskich spiwow«. Z lěta 1640 jo wobznanjone, až drjewjańske młodostne su chójźili wót jsy ku jsy a su spiwali jatšowne kjarliže w swójej rěcy, a wóni su za to dostali jajka a jěšnice.1

Ako běšo ewangelski pastyŕ Nicolaus Rodewald (1647–1674) we Woltersdorfje swóju słužbu ako dušepastyŕ pśewzeł, jo zapisał pśi wizitaciji lěta 1671, až jo póznał jomu njeznatu wašnju pśi zakopowanju: Gaž su Drjewjanarje wumarlika na kjarchob dowjadli, sednuštej se »dwě žeńsce na wóz, jadna pó kuždem boce kašća, kenž jo zapowjesnjony z płachtu, a wrjašće a se źeru ga tšašnje pó drjewjańsku.«

Zwěŕ se –

na jadnej noze skokaś, gaby tek padnuła

horicontoju napśeśiwo gnaś, rownož jen njamóžoš dosegnuś

nos do žołteje dalokosći rapsnišća tyknuś, teke gaž śi senowa smarkawa nuźi

z twójim góleśim na leśecem pśestrěńcu do njebja se zwigaś a pśi tom łaskot w brjuchu wutraś

bólecu sentimentalku w radiju sobu spiwaś, gaby tek zacuśe wobšudne było

barwam łdzow błyskotaś daś, rownož diamanty njejsu

z fantaziju graś, wšojadno, lěc śi wopšawdnosć dogónijo

njeskóńcnosć swětnišća gódaś, rownož wěš, až kóńca njama

twóju tśěsecu, póskokujucu wutšobu ze zakśikom wuspokojaś

bajku wó lažkosći se wumysliś.

Tak njeśěžka jo lažkosć.

INGRID HUSTETOWA

Inuit su kupka prawobydlarjow w arktiskich a subarktiskich regionach Grönlandskeje, Kanady, Alaski a Sibirskeje. Inuit – to groni »pšawe luźe«. Tak wó sebje su gronili Eskimarje, dokulaž su kśěli pódšmarnuś, až wóni su jaden wósebny a wót drugich se rozeznawajucy narod. Bóžko kultura a tradicije Inuit su wobgrozone. Wót lěta 1670 su se zachopili kontakty Inuit z Europejarjami, kótarež njejsu wunjasli nic dobrego. Inuit, kaž teke wjele drugich awtochtonych towarišnosćow, njejsu wěcej byli te »pšawe luźe«, ale te »mjenjej gódne luźe«. Wóni su byli nuzkane, kśesćijaństwo pśiwześ a swóje dotychměst měrne a z pśirodu zwězane žywjenje wóstajiś. Teke źiśi wót naroda Inuit su musali do šule chójźiś, šulskeje winowatosći dla. To zasadnje njeby była špatna wěc, ale ceła familija ga njejo mógała z góleśim se pśesedliś do města, źož jo šula była. Abo jo była nuzkana, swóju wjeliku swójźbu wóstajiś a bydliś w nowych bydlenjach z betona daloko wót drugich znatych. Desintegracija familije jo měła ako wuslědk wukórjenjenje a zabydnjenje swójskeje rěcy a kultury.

Shina Novalinga jo 22-lětna młoda žeńska w Kanaźe, w měsće Quebec, kótaraž z naroda Inuit póchada. Naraz wóna jo swětoznata a kuždy casnik a magacin co z njeju jaden interview měś. Cogodla? Wóna jo pśedstajiła na TIK TOK tradiciski gjardłowy spiw (nimski Kehlkopfgesang), kótaryž jo pśisamem wótzabyty. Kśesćijańske misionarje a kolonialisty su te spiwy zakazali. Shina pak jo nawuknuła ten spiw wót swójeje maśerje a dostała 60 milionow »likes« a teke dobydnuła 1,5 milionow »followers«. Maś Shiny, Caroline Novalinga, ma teke jaden account na TIK TOK a INSTAGRAMje a krotko rozkłaźo, kak gjardłowy spiw jo se nowy naroźił: »Ako misionarje su how pśišli na našu zemju, su wóni gjardłowy spiw zakazali, dokulaž su se myslili, až Inuit pśez ten spiw wołaju złe duchy. Togodla ta rědna tradicija jo wuśichnuła na wjele lět. Až do casa, až Aisa Koperqualuk, wjelgin cesna stara žeńska, jo pšosyła 5 profesionelnych gjardłowych spiwarjow, aby swóje znaśa drugim dalej dawali. Ja som tu gluku měła, som była jadna wót studentkow, až som swóje kórjenje namakała a se z našymi prědownikami zwězała. Mója źowka a ja smej dekolonizěrowanej.«1

»To, což sy w źiśetstwje wót starjejšeju a stareju starjejšeju sobu dostała, až do­mownja ma něco cyniś z wutšobnosću, tebje pregujo«

Rozgrono z wjednicu Domowniskego muzeja Dešno Babette Zenkeroweju wó pśedstajenju domownje w muzeju, wuznamje stawiznow a nałogow a źo se doma cujo

Ze wšakimi projektami ako z pśigótowanim butry abo pjaconych jabłukow, z mólowanim serbskich jatšownych jajow wopytujomy źiśi a dorosćonych naglědniwje ze žywjenim prědownikow našogo regiona wopóznawaś. Rozmjej jo to teke rozestajenje z temu domownja a póchad. Zajm woglědowarjow, nawuknuś jatšowne jaja pó serbskem nałogu mólowaś, jo wjeliki. Za mnjo jo to było motiwacija, wótpowědne kurse do programa muzeja pśiwześ. Ja som južo ako góle jajkamólarjam pśez ramje glědała na tradicionalnych wikach jatšownych jajow w Slěpem a Wórjejcach. Se wě, až som doma to teke sama wuproběrowała. Rezultaty pak su tegdy žałosne wuglědali. Myslim se, až źo se luźam źinsa wěsće pódobnje. Togodla som sebje groniła, až cu móju naźěłanu wědu našym woglědowarjam dalej dawaś.

Gaž ja du na swójo źěło

zajtša rano pśed słyńcom

a tak stupam pśez to pólo,

glědam ja za škobrjonkom.

Škobrjonk sejźi na kopicce,

glěda bytśe do swěta,

rozcynijo swójej kśidle,

zwignjo se do pówětša.

Luštnjej zni tam jogo štucka,

wjasele wón zajuska:

»Wušej leśim, dalej wiźim,

dalej wiźim, wiźim ja!«

Z tobu, škobrjonk, kśěła leśeś

bližej k tomu słyńcoju,

źěk a chwalbu kśěła spiwaś

k cesći Bogu wušemu!

MARJANA DOMAŠKOJC

  (1872–1946)

Niski prestiž jo zadora spěšnego wótnowjenja (2)

Powšykne póniženje słowjańskeje ludnosći w Nimskej resp. we wót Nimcow pódejśpjonych krajach jo było zasadnje dane. Jadnotliwe pśikłady, až su tež žedne Słowjany dojśpili bergaŕske pšawa a wuše zastojnske funkcije, na tom nic njezměniju. Tak pomjenjony »Sachsenspiegel«, to su w 13. stolěśu wót nimskego ryśarja Eike von Repgow (mjazy 1180 a 1190 –pó 1233) spisane pšawniske knigły, jo był w pśisamem 500 wótpiskach rozšyrjony. Toś ten »Sachsenspiegel« jo tegdy towarišnosć rozdźělił do 24 stawow: Na wjerašku jo stojał Bog. Pó njom stej slědowałej bamž a kejžor, pótom zemjaństwo atd. Slědne styri, nejnižej stojece, pak su byli sakski njelichotny bur, Słowjan, Słowjanka a do pytow spórany Žyd.

Socialny póstup awtochtonych Słowjanow w Nimskej jo był zwězany ze spušćenim njenimskeje narodnosći a rěcy. Słowjańsko-nimska rěcna granica suwašo se spěšnje pó połobskich regionach na pódzajtšo až daloko za rěkoma Wódru a Nysu. Srjejź Nimskeje běchu mimo Serbow we Łužycy jano Drjewjanarje w tak pomjenjonem Wendlanźe w Dolnosakskej swójsku rěc a kulturu zachowali.

Knigły su na njewócakowany a fryšny part wěcejrěcne: Glědajucy na pó móžnosći šyroku celowu kupku cytarjow jo głowna rěc wopisowanja nimšćina. Generelnje dwójorěcne (serbske a nimske) su nadpise. Pśi tom jo layout taki, až serbska wersija bijo wěcej do wócowu. To se stawa subtilnje, pśez pozicioněrowanje na boce resp. w smužce a nic pśez grafiske wuzwignjenje. Pśez to, až numerěrowanje jo zwězane ze serbskimi nadpismami, statkujo nimski pendant ako »dodany pśełožk«. To pśewrośijo zwuconosći. Cesto dosć źe jo tak, až statkujo serbski pśełožk ako (alibijowy) pśidank. W recensěrowanem słowniku pak matej dolnoserbšćina a nimšćina rowne pšawo. To lažy teke na tom, až pódawaju se w słownikowem źěłu jano serbske wejsańske mjenja, kótarež móžo se cytaŕ – jo-li trjeba – slězy z pomocu registra pśestajiś do nimšćiny. Pśez strukturu jadnotliwych artiklow serbšćina na wjele bokach dominěrujo.

Na jadnom dnju w juliju w městašku Ax-les-Thermes w pódpołdnjowej Francoj­skej.

Na dwórnišću w Ax-les-Thermes se na kólejach zasajźijo śěg. Jano ja a ja­den­ muski, někak pěśźaset lět stary, cakamej na to, až śěgowe źurja se wótcyniju. Ale hyšći tak daloko njejo. Muski jo znjeměrnjony, někak nježywy, wón tapoco zas a zas wót źurjow k źurjam, aby wopytał, lěc se skóńcnje wótcyniju.

Wón powěda pśi se, borkoco něco do swójeje brody. Casy tak se zda, ako by ku mnjo powědał. Rozmějom někak take něco ako: Zeger tśich ga muse se źurja wótcyniś! Njejo ga hyšći zeger tśich? Póglědnjom na swójo info­łopjeno, wótjězd jo zeger 15:23. Pón se napšawdu na mnjo wobrośijo a se mě pšaša. Wótegronijom – se wě francojski – , až to njewěm. Pokažom jomu­ swój zeger: Njejo hyšći zeger tśich. Žedne minuty pózdźej jomu po­ka­žom – ako zasej ku mnjo pśišapoco – swójo info-łopjeno a gronim cas wótjězda. Wón kradu pśisłucha a mě nadpadnje, někak njewšednje wobglědujo. Pšaša se, lěc som špańska, měni ze Špańskeje. Ja gronim: Allemagne.

Wón nimski: Berlin, ja ... Polen nicht weit ... Ja zasej francojski: Jo, som žywa tam w bliskosći. Wón se pšaša, lěc engelski powědam. Gronim francojski: Nimski. Wón: Ich bin ein Mann. Ich bin kein Mädchen. Die Vogel fliegt. Rědnje­, z francojskim akcentom. To klincy ako: Isch bin ein Maan. Isch bin kein Mettschen. Die Voggel fliegt. Pokažom swójo wjasele, smjejomej se pózlaž­ka.

Zjawy historiskego pódtłocowanja rěcy a kultury Drjewjanarjow

Ale zasej slědk k drjewjańšćinje: Lětźasetki pó tom, až su słowniki, gramatika, rěcywědne publikacije wujšli, njejo se we Wendlanźe wjele na tom pólu rěcy stało, to groni pśisamem zewšym nic. Jano w kulojcowem muzeju w Lübelnje jo ze jsy Süthen do muzejoweje jsy pśenjasony dom Jana Paruma Schultze, a we njom w jadnom rožku pitśku něco wó drjewjańskej rěcy zgónijoš. Głos profesora Reinholda Olescha recitěrujo z paska ten Wóścenaš w drjewjańšćinje. To jo wšo. Razka ten jadnučki zachowany ludowy spiw »Katü mes Ninka bayt?« njamóžoš tam słyšaś.