Zachopjeńk decembra 2019 jo w Barlinju do nimjernosći wujšeł Měto Pernak, luź, ako jo z njewšednym angažementom se zasłužył nejwušu cesćownosć a toś su jogo w casnikach a casopisach južo słušnje wopomnjeli. Pśi tom su znosyli radnu licbu kamuškow do mozaika žywjenja, kótarež jo se zachopiło 1938 a jo wóstało do kóńca połne dožywjenjow a njewomucnego źěła. Kśěł tomu wobrazoju dodaś někotare wósobinske dopomnjeśa.

Měto Pernak Foto: Madlena NorbergowaGaž spomnjejom se slědk na rane źiśetstwo, ga myslim se wótergi na serbske ewangelske cerkwine dny. Te su byli kužde lěto w drugej górnoserbskej jsy a naša familija jo była pśipódla. Za nas źiśi jo to było něco wósebnego. Duchowne su byli hynac woblacone nježli pla nas katolskich, kjarliže su byli hynakše a samo rěc namšarjow jo pak jano se wótchyliła. My pak smy ceło wułykowali za jadnym wujkom z Barlinja ... Tomu jo se spódobało, kak smy serbski grajkali – a toś jo pak raz wuśěgnuł za kuždego z nas bananu. Jo powědał tšochu hynacej ako my Budyšynarje. Až to jo była zewšym druga rěc, dolnoserbšćina, som zbadał akle lěta pózdźej, 1996, rowno na swětego Mjertyna (pótakem Měta). Som był sedymnasćolětny kjarlik a su mě pśepšosyli na Swěźeń serbskeje poezije, kenž jo był pósćony Minje Witkojc. W pśestawce jo Měto Pernak mě a žednym bórkojskim žeńskim kazał na mlince do šenki. Tam za blidom jo se warkotało a šwarkotało, chejkało a smjejkało! Njejsom tencas hyšći wuměł dolnoserbski powědaś a som toś zaprědka jano wušy natśěgał. Pó chylce pak som jo teke wopytał. A to jo šło! Wótněnta som se cesćej wupórał do Dolneje Łužyce, aby rěc pšawje nawuknuł. Źinsa se źeńk ak źeńk z njeju zaběram a mam bejne wjasele na tom. Gaž něcht mě pšaša, ga som chopił dolnoserbski powědaś, ga mógu z cysteju wutšobu groniś, až wšo jo se zachopiło z tymi mlincami, ako jo »naš Martin« w bórkojskej kjarcmje za mnjo skazał. Jogo som pó tom cesćej zmakał: na serbskich namšach, doma pla luźi – pjerwjej na swěźenjach, pózdźej na zakopowanjach, na zarědowanjach Maśice Serbskeje w Górnej a Dolnej Łužycy. Wšuźi jo glědał za tym, aby luźe něco zgónili. Gaž som 2004 chopił w Serbskem instituśe źěłaś, som markował, kak akribiski jo se wědu naźěłał, kótaruž jo drugim pósrědnjał. Kuždycku drogu do Budyšyna jo wužył, aby w kulturnem archiwje a centralnej bibliotece rešeršěrował. Jo znał tam młogu drogotku, mjaz drugim rukopisnu agendu z Noweje Niwy, jogo rodneje jsy. Zgromaźonu wědu njejo jano w njeliconych pśednoskach dalej dawał, ale teke w knigłach a kniglickach, brošurkach a łopjenach, kótarež jo pisał, zestajał a pó źěłach sam wudawał. Jogo swěźeński spis k cesći Jana Bjedricha Fryca z lěta 1997 słuša k prědnym dolnoserbskim publikacijam, ako som wobsejźeł. Njejsom se jen ako abiturient trjebał kupiś. »How maš«, jo se pśijaznje wusmjejknuł.

Zamrěty pak njejo se zaběrał jano z kulturu a stawiznami, ale teke z rěcu. Swóju wědu wó serbšćinje, wósebnje wó tej pódwjacornej, błotojskej, jo mjazy drugim ako pśedsedaŕ Maśice Serbskeje, cłonk źěłoweje kupki »Serbske perikopy« a Dolnoserbskeje rěcneje komisije dalej dawał. Ako źinsajšny powědaŕ togo slědnego gremiuma som jomu za to z cełeju wutšobu źěkowny. Pódla teoretiskego źěła z rěcu pak jo Měto Pernak, laureat myta Ćišinskego, lubował kreatiwne wobchadanje z njeju. 1966 jo chapjał swětowu poeziju do dolnoserbšćiny pśestajaś: Rutebeufoju a Baudelairoju jo rowno tak ako Žukowskemu a Puškinoju serbski jězyk pśispórał. A kaki ten jo był lasny, wiselny a chytšy! Wó tom znanje młoge wudaśa casnikow a casopisow a wót Kita Lorenca zestajony zešywk rěda Serbska poezija.

 

 

 

Paweł Goźliński Akan. Powieść o Bronisławie Piłsudskim, Warszawa: Agora, 2019, 450 str., 9788326829161

»Źěkujom se Bronisławoju Piłsudskemu, až wón jo se mě wusunuł a se mě stawnje wuswa« – to jo slědna sada knigłow, kótarež mógu teke słužyś ako zaběra nic jano wědomnostnego źěła Goźlińskego, ale teke žywjenja Bronisława Piłsudskego. Cytajucy roman »Akan« som stawnje měła zaśišć, až kuždy raz, gaž som mysliła, až něnt som blisko, južo na pśiducem boku, jo mě Piłsudski wuběgnuł, jo se zgubił, jo se schował w jadnej pótajmnej kurjawje. Take něco jo se stało na wjele rowninach. Piłsudski jo měł na kuždy pad komplikowanu wósobinu, kótaruž jo awtor wjelgin derje reflektěrował w swójom źěle. Wón jo był teke njewšedny cłowjek, kótaregož njamóžoš jasnje pógódnośiś. Te knigły su roman, wěrnosć ga se změšajo z literariskeju fikciju, a typiske kakosći głownych figurow, jich zacuśa a zaźaržanja, jo Goźliński napisał mj. dr. na zakłaźe listow a knigłow Piłsudskego. Zespódobał jo se mě ten w casu a rumje skokajucy roman wó Bronisławje Piłsudskem, bratšu pólskego maršala Józefa P., pitśku ignorěrowanem w Pólskej, ale pśipóznatem na swěśe, jomu ga se groni Bronisław Piłsudski – wjeliki slěźaŕ indigenego luda Ajnow.

Bronisław jo był ten nejstaršy ze styrich Piłsudskich bratšow. Źiśetstwo a młodosć jo pśežywił w Litawskej, jogo maś ga jo wjele gruntow wobsejźeła a nan jo se z handlom žywił a jo měł na pśikład jadnu drožkowu firmu we Wilnje. W lěśe 1886 jo Bronisław zachopił studium pšawnistwa w  Sankt Petersburgu. Tam jo w prědnem lěśe póznał Aleksandra Uljanowa, staršego bratša Lenina, kótaryž jo pśistupił towaristwoju »Wóla luda« (Народная воля). Wóno jo kśěło cara wótpóraś. Aleksander Uljanow jo był teke jaden z organizatorow atentata na »kejžora Rusojskeje, krala Pólskeje a wjelikowójwodu Finskeje« Aleksandra III. Piłsudski jo kaž wjele drugich studentow-cłonkow »Wóle luda« padnuł do popajźeństwa w lěśe 1887 a  bu k smjerśi zasuźony, což su pótom na zakłaźe wusokich pjenjeznych pokutow na 15 lět na wupokazowanje (tak pomjenjonu konfinaciju) na połkupu Sachalin změnili1.

»To je krótczé, to je dłudżé, to kaszëbskô stolëca« – to su prědne słowa drje nejwěcej znatego ludowego spiwa Kašubow. Jano w Kašubskej? Ně, w cełej Pólskej znaju ga »kašubski alfabet« (kašubski Kaszëbsczé nótë, pólski Alfabet kaszubski abo Kaszubskie nuty). Ale co to ma na se, w kraju, źož njepłaśe Kašuby až do źinsajšnego ako pśipóznata etniska abo narodna mjeńšyna?

Bźez cwiblowanja jo, až Kašuby južo dłujko wěcej njejsu mógali ze swójeju kulturneju identitu we takej lichośe žywe byś, ako pó padnjenju zeleznego zapowjeska w lěśe 1989. Móžomy samo wó «kašubskem wózroźenju« powědaś. Pšawniski wiźone se Kašuby jano na bazy jich rěcy šćitaju – powěda se wó »regionalnej rěcy«. Fokus stakim na rěcy lažy a to hyšći pśed woplěwanim kulturnych nałogow. Dajo wšak jaden element, z kótarymž móžomy wobej faktora šykownje ze sobu zwězaś: muziku. Wóna tak a tak jo kšuty wobstatk kašubskeje identity a jo se wopšawdu kontinuěrujucy celebrěrowała. Ironiski jo, až jo tomu tyła wobstojnosć, až jo komunistiska ludowa republika Pólska kašubsku rěc na dialekt zdegraděrowała. Su se w bogatej licbje wózjawili słowniki a publikacije wó »kašubskem dialekśe«. Dokulaž su w komunizmje folkloru pódpěrowali a propagěrowali, su se rowno dialekty mógali w spiwnej formje na jawišćach Pólskeje prezentěrowaś. Źinsa jo stojnišćo kašubskego ako dialekt wětšy źěl passé. Wucynki su pak weto hyšći do wěsteje měry dłymoko zakórjenjone – teke w kašubskej zgromadnosći samej. Pśedewšym młodej generaciji su bóžko to »kašubske byśe« z wjelikim wuspěchom zagnali. Pśeśiwo tomu slědne dwaźasća lět aktiwnje wójuju. Etablěrowanje šulskego systema wubuźujo wjeliki zajm, tak až licba źiśi, kótarež wuknu w šuli kašubski, sega pśecej bližej 20.000. Tendenca stupa lěto wob lěto! Za rewitalizaciju kultury a rěcy jo wšak jeje witalita wažna, howac grozy tšach, až se Kašuby ako wěsty part atrakcije a žywy muzej pód gołym njebjom pśenjeroźiju.

Bernd Pittkunings Foto: nowinski foto/Stefan OttoJurij Brězan jo raz gronił, až nimšćina jo jomu wócyniła źurja do swěta. W pśedsocialistiskem casu jo było mało serbskich knigłow, a te su měli zwětšego serbsku temu. Chtož źinsa ako Dolnoserb njama zajm za stawizny a nałogi, abo njamóžo hyšći dolnoserbšćinu pśed lětom 1991 cytaś, njama wjele móžnosćow, swój duchny horicont z pomocu serbskeje literatury rozšyriś. Ale až njedawa romany w dolnoserbšćinje, ma swóje pśicyny. Licba młodostnych, kótarež teke zwenka šule serbski powědaju, jo z lěta 1990 pśiběrała, ale licba powědarjow a cytarjow jo wó połojcu wóteběrała. Gronje, až 5000 luźi wumějo dolnoserbski. Rěcny niwow wětšyny pak njeby dosegał za cytanje romana. Žeden spisowaśel njoco jano za knigłowe pólicy pisaś. Mimo togo trjeba teke pjenjeze za cas, gaž njecyta ze swójich wuběrnych twórbow pśed źaseś luźimi. Togodla trjebatej dolnoserbski basnikaŕ a cytaŕ nimšćinu. Wudawamy tu słabosć serbskeje rěcy mjazy luźimi rad ako dwójorěcnosć abo pśijaśelnosć napśeśiwo nimskemu wobydlaŕstwoju. Wóna ma swój zakład teke w tom, až wětšy part wót nas ma wšykno, což nimski jo, za pśikładne. Nimce »reforměruju« swóju pisnu rěc, my teke. Nimce njewójuju za dobre žywjenje za kuždego, ale dawaju se wót politiki a koncernow źěliś do pódwjacornych a pódzajtšnych, łužyske samo do Saksow a Bramborskich. Tak na pś. wunamakajo źěl našych intelektuelnych Dolnoserbow wjelike rozdźěle mjazy Dolneju a Górneju Łužycu, město togo aby se starali wó pśipóznaśe znajobnosćow serbskeje rěcy we wšyknych pówołanjach ako kwalifikaciju. To by był prědny kšac, aby młoźina njespušćiła nimsko-serbsko domownju. Až to funkcioněrujo, jo wiźeś we Waliziskej. To tužne jo, až by my potencial měli, ale až njamamy dosć sebjewědobnja. Procentualnje spiwa jano w Bayerskej tak wjele młodych w chorach ako we Serbach. Późěl Górnoserbow z wótzamknjonym studiumom jo wětšy ako pla Nimcow. Kuždy Dolnoserb, kenž serbski pisaś a powědaś móžo, ma źěło. Ale cakaś na wěcej pjenjez wót nimskego stata za serbsku rěc a kulturu jo za starego Fryca. Nimske biblioteki zacyniju, nimske narěcy a pśirěcy se zgubiju, dokulaž źiśi njewuknu rěc starkeje, ale rěc smartfona, aby pózdźej mejstrowali kumštnu inteligencu. Nimska kultura buźo dalej wažny źěl serbskeje kultury, ale jeje pśikładny charakter, ako w casu pśełožowanjow słow biblije do maminych rěcow europejskich ludow, jo mimo. Nam Serbam by mógali źinsa město togo małe ludy, ako indiańske Séliš u Qĺispé (Salish-Pend d’Orreille), pśikład byś. Wóni se njespušćiju na statnu pomoc, ale na swóje mócy. Naše procowarje źěłaju na app za dolnoserbski słownik. Rěc Séliš u Qĺispé ma dwěsćě powědarjow, app »Salish Qlispe 1« južo maju: ze słownikom, rěcnym kursom, muziku a informacijami wó stawiznach.

BERND PITTKUNINGS

Pólske politikarje su se cesćej za­běrali z nastupnosćami serbskego luda. Problemy Serbow su byli teke tematizěrowane we wobłuku statkowanja pólskego Sejma. W toś tom artikelu na wubranych pśikładach se pśedstajijo zajm pólskich wótpósłańcow a jich statki za słowjański lud nad Sprjewju mjazy lětoma 2002 a 2009. Mimo nižej naspomnjonych pšašanjow wótpósłańcow su teke dali druge aktiwity, wusměrjone na šćit Serbow ako w ramiku Sejma tak teke drugich politiskich organow.

Wótpósłańc Pólskeje ludoweje strony Janusz Dobrosz jo se wobrośił w lěśe 2002 na ministaŕskego prezidenta z pšašanim nastupajucym šćit kubłańskich pšawow serbskego luda a jogo małeje domownje w Nimskej. Pó měnjenju Dobro­sza »Z pomocu instrumentow indu­strijoweje a kubłańskeje politiki jo wjeliki źěl serbskeje ludnosći był pśenimcony«. Akle pó lěśe 1990 jo bywało serbske pšašanje do wěsteje měry mjazynarodne a we wukraju su byli protesty pśeśiwo wótbagrowanjeju serbskich jsow a zacynjenju serbskich šulow. Dobrosz jo pódšmarnuł, až w slědnem casu česki parlament jo wustupił dwa raza za šćit serbskich kubłańskich zajmow a až Čechy financielnje pódpěraju Domowinu. W zwisku z wušej naspomnjoneju situaciju jo wótpósłańc stajił ministaŕskemu prezidentoju pšašanje, lěc pólske kněžaŕstwo pśedwiźi wobrośiś se na kněžaŕstwo BRD, aby pokazało na to, až njewódajne jo pókšacowanje w DDR nałožowaneje politiki wótweześa stawnje wětšemu źěloju serbskego luda jogo pšawa na maminu rěc, mału domownju we Łužycy, pśez pó lěśe 1990 pókšacowanu politiku wótbagrowanja serbskich sedlišćow a zacynjenja serbskich šulow. Politikaŕ jo pokazał pśi tom na to, až by se dejało w toś tom nastupanju na to źiwaś, až antiserbske elementy nimskeje narodnostneje politiki se znapśeśiwjaju Europskemu dojadnanjeju k šćitoju narodnych mjeńšynow. Wušej togo Dobrosz jo naspomnjeł, až nimska diplomatija rad powěda wó cłowjeskich pšawach, gaž interweněrujo pla kněžaŕstwow drugich krajow w nastupnosćach zwězanych ze zajmami wšakich nimskich a njenimskich etniskich kupkow w drugich statach. Wótpósłańc jo se teke wopšašał, lěc, gaž jano pólska interwencija njebuźo wunosna, pólske kněžaŕstwo gromaźe z českim kněžaŕstwom buźo interweněrowaś w Europejskej raźe. Dobrosz jo mjazy drugim teke kśěł wěźeś, lěc njeby móžno było, aby pólska konsulariska słužba se starała nic jano wó pólsku, ale teke wó serbsku narodnu mjeńšynu w zgromadnem źěle z Českeju tak, ako jo to było pśed lětom 1939. Jo se teke wopšašał za móžnosću financneje pódpěry Domowiny pśez pólske kněžaŕstwo tak, ako cyni to Česka. Spěchowaś by se měło serbske šulstwo w Sakskej a Bramborskej. Dalšna informacija, kótaruž jo kśěł wótpósłańc dostaś, jo była, lěc šulske wucbne programy za stawizny a zemjepis w Pólskej wopśimuju wědu wó stawiznach a źinsajšnem połoženju serbskego luda, lěc w institutach za słowjańsku filologiju se pódawa serbšćina a lěc wědomnostne institucije njeby se dejali zajmowaś za wósud Serbow. Na kóńcu Dobrosz jo napominał pólske kněžaŕstwo, aby zachopiło diplomatiski a organizatoriski statkowaś za Serbow we wobłukach, kótarež su naspomnjone we wušej pomjenjonych pšašanjach1.